Müstəqillik uğrunda mübarizənin simvolu: Fətəli xan Xoyskinin ictimai siyasi irsi

Bakı, 29 sentyabr, AZƏRTAC

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixində mühüm siyasi və sosial dəyişikliklərin baş verdiyi dövr olub. Bu zaman kəsiyində milli azadlıq ideyaları daha da güclənib, müstəqil dövlət quruculuğu uğrunda mübarizə intensivləşib. Həmin proseslərdə Fətəli xan Xoyski (1875–1920) xüsusi yer tutub. O, Azərbaycanın ilk müstəqil dövlətinin - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasında əsas simalardan biri olub, həm milli lider, həm də siyasi ideoloq kimi xalqın yaddaşında silinməz iz qoyub. Fətəli xan Xoyskinin ictimai-siyasi fəaliyyəti və ideyaları milli dövlətçilik ənənələrinin təməlini qoyub, Azərbaycanın inkişafında dərin iz buraxıb. Onun həyat və ictimai-siyasi fəaliyyəti, dövlətçilik prinsiplərinə verdiyi töhfələr və milli azadlıq uğrundakı mübarizəsi danılmazdır.

AZƏRTAC xəbər verir ki, bu fikirlər AMEA-nın Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri Bahar Məmmədovanın “Müstəqillik uğrunda mübarizənin simvolu: Fətəli xan Xoyskinin ictimai-siyasi irsi” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. Məqaləni təqdim edirik.

Azərbaycanın görkəmli dövlət və siyasi xadimlərindən, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradıcılarından biri və onun ilk Baş naziri Fətəli xan Xoyski 1875-ci il noyabrın 25-də Şəki şəhərində dünyaya göz açıb. F.Xoyski 1892-ci ildə Yеlizavеtpol (Gəncə) klassik gimnaziyasını bitirdikdən sonra Moskva Universitetinin Hüquq fakültəsinə qəbul olub, 1897-ci ildə oranı birinci dərəcəli diplomla bitirib.

Fətəli xan Xoyski həm Azərbaycanın, həm də ümumilikdə Qafqazın siyasi və mədəni mühitində formalaşmış ziyalılardan biri olub. Onun xüsusilə hüquq və dövlət idarəçiliyi sahəsində dərin biliyə yiyələnməsi sonrakı siyasi fəaliyyətində müstəqil Azərbaycan dövlətinin hüquqi və inzibati əsaslarının formalaşmasına şərait yaradıb.

Təhsil yolu və erkən siyasi fəaliyyət F.Xoyskinin gələcək liderlik keyfiyyətlərinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdı. XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının parçalanması və Birinci Dünya müharibəsinin yaratdığı siyasi dəyişikliklər Azərbaycan milli hərəkatının güclənməsinə səbəb olmuşdu. Fətəli xan Xoyski həmin dövrdə milli azadlıq ideyalarının fəal təbliğatçısı kimi önə çıxmış, müxtəlif siyasi təşkilatlarda iştirak etmiş və millətin maraqlarını müdafiə etmişdi. O, müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurulması üçün əsas konsepsiyaları irəli sürmüş, ölkənin demokratik və hüquqi prinsiplər üzərində qurulmasını vacib saymışdı.

F.Xoyski 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasında fəal iştirak edib, ölkənin ilk Baş naziri kimi dövlətin quruculuğu prosesində aparıcı rol oynayıb. Onun rəhbərliyi altında ölkədə qanunvericilik bazası formalaşıb, diplomatik əlaqələr qurulub və dövlətçilik ənənələri möhkəmləndirilib. F.Xoyski, həmçinin azərbaycançılıq ideyasının təbliğində və milli həmrəyliyin təmin olunmasında önəmli işlər görüb. Bu, Azərbaycan tarixində müstəqil hökumətin qurulması və idarə olunmasında mühüm mərhələ idi. Onun rəhbərliyi ilə ölkədə milli iqtisadiyyatın inkişafı üçün proqramlar hazırlanıb və beynəlxalq səviyyədə dövlətin tanınması istiqamətində geniş diplomatik fəaliyyət həyata keçirilib.

F.Xoyski Azərbaycan tarixində müstəqillik hərəkatının önəmli şəxsiyyətlərindən biri kimi tanınır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk hökumət başçısı və siyasi lideri olaraq, onun fəaliyyəti və ideyaları müstəqil gənc respublikada dövlətçiliyin bünövrəsini təşkil edib.

Fətəli xan Xoyski Azərbaycan xalqının milli azadlıq və suverenlik ideallarını ifadə edib, onun mübarizəsi və siyasi strategiyası müstəqil dövlətin yaranmasında təməl daşlardan biri olub. Onun yazıları, çıxışları və diplomatik fəaliyyəti milli kimliyin qorunması və inkişaf etdirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli sənədlər kimi qalır.

Xoyski, həmçinin ölkədə çoxmillətli cəmiyyətin sülh və harmoniya şəraitində yaşaması üçün böyük səylər göstərib. O, bütün millətlərin hüquqlarının qorunmasını təmin etməyə çalışırdı. Onun siyasəti milli kimliyin qorunması və milli həmrəyliyin möhkəmləndirilməsi üzərində qurulmuşdu. Bu, onun müasir dövrdə də aktual olan tolerantlıq və çoxmillətlilik prinsiplərinə verdiyi önəmin göstəricisidir.

Fətəli xan Xoyski müstəqillik uğrunda mübarizənin təkcə siyasi deyil, həm də ideoloji simvolu olub. O, Azərbaycanın müstəqil və demokratik dövlət kimi mövcudluğunu təmin etmək üçün hüquqi əsasların yaradılmasına xüsusi diqqət yetirib, cəmiyyətin hüquq-dövlət münasibətlərinin möhkəmləndirilməsinə çalışıb.

Xoyski, həmçinin milli azadlıq mübarizəsində qurbanlar verib, 1920-ci ildə bolşevik işğalından sonra repressiyaya məruz qalıb. Onun siyasi fəaliyyətinin sonunda baş vermiş faciəli hadisələr onun ideallarının və mübarizəsinin dəyərini daha da artırıb. Bu baxımdan Fətəli xan Xoyski həm tarixi lider, həm də milli mübarizənin əbədi simvolu kimi qəbul edilir.

Fətəli xan Xoyskinin irsi, demokratik idarəçilik, milli birlik və hüququn üstünlüyü prinsiplərinə verdiyi önəm müasir Azərbaycan üçün də dəyərini qoruyur. Onun fəaliyyətindən götürülən dərslər milli dövlətçilik ənənələrinin davam etdirilməsində və milli azadlıq ideyalarının inkişafında təməl rol oynayır.

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Fətəli xan Xoyskinin adı və fəaliyyəti yenidən diqqət mərkəzinə çəkilib. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi olan müstəqil dövlətimiz Cümhuriyyətin qurucularının xatirəsini əziz tutur, onların siyasi irsinin təbliğinə geniş imkanlar yaradır.

Prezident İlham Əliyevin 2025-ci il 17 sentyabr tarixli Sərəncamına əsasən Fətəli xan Xoyskinin 150 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd edilir. Bu Sərəncam Cümhuriyyətin ilk Baş nazirinin ictimai-siyasi irsinin daha dərindən öyrənilməsinə və təbliğinə şərait yaradıb.

Fətəli xan Xoyski Azərbaycan tarixində müstəqillik uğrunda mübarizənin simvolu kimi unudulmaz iz qoyub. Onun həyat və fəaliyyəti milli azadlıq, dövlətçilik və demokratiya ideyalarının vəhdətini təcəssüm etdirir. Yubiley tədbirləri onun ideyalarının, mübarizəsinin və siyasi irsinin gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün əhəmiyyətli bir fürsətdir. Bu irsin təhlili və qiymətləndirilməsi həm Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi möhkəmlənməsinə, həm də milli yaddaşın zənginləşməsinə xidmət edir.

Bugünkü Azərbaycan müstəqilliyinin və dövlətçilik ənənələrinin formalaşmasında Fətəli xan Xoyskinin xidmətləri unudulmazdır. Onun ideyaları və fəaliyyəti yeni nəsillər üçün ilham mənbəyi olaraq qalır, milli azadlıq, vətənpərvərlik və siyasi məsuliyyət anlayışlarını yaşadır.