Ömrün geridə qalanından arxayınam

...Və beləcə, bir arada qeyd etdiyimiz iki gözəl bayramın tətilini başa vurduq. Tətilin təsiri altında yaşasaq da, artıq gündəlik iş həyatına qayıtmağa məcburuq. Amma yəqin ki, aramızda elə tətil günlərində işi unutmayan və yeni həftə üçün tədarükünü görənlər də oldu. Həmin ərəfədə mən də peşəsinə çox bağlı bir sənət adamı ilə görüşə bildim. İncəsənətin çox sevdiyim bir sahəsinin peşəkarı ilə söhbətləşmək həmişə maraqlı olur və həmişə də istər-istəməz məşhur filmimizdən korifey sənətkarımızın artıq sitata çevrilən sözləri yadıma düşür: "Ayə, ay camaat, bu kino ki var, bu, çox qəliz məsələdir. Həm qəlizdir, həm də ki vacib". Hə, bax, elə bu bir cümlə kifayət etdi ki, bugünkü müsahibimizin peşə sahəsi sizə bəlli olsun.

Son dörd ildə ikinci dəfədir ki, müsahibə üçün bu məkana gəlirəm. Olduqca sakit, səssiz-səmirsiz olan bu həyətdə məni ilk qarşılayan da, yola salan da çənəsini əllərinə söykəyib gözlərini özünə məlum nöqtəyə dikən böyük dramaturq Cəfər Cabbarlının büstü olub. Daha sonra sükuta qərq olan dəhlizlər və sonunda həmsöhbətimlə yaradıcı ünsiyyət qurduğum bir iş otağı. Bilmirəm nədənsə mənə elə gəlir ki, zamanında bu səssiz dəhlizlər qaynar qazana bənzər həyat yaşayıb. Bəlkə ona görə ki, Azərbaycan kinosunun qızıl dövrünün şahidləriyik və onun bu günü bizi əvvəlki kimi sevindirmir? Suallar çox, cavablar fərqli...

Beləliklə, müsahibimiz Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyasının İdarə Heyətinin fəxri sədri, Avropa Kino Akademiyasının üzvü, Əməkdar incəsənət xadimi Hüseyn Mehdiyevdir.

- Təbiət yaz donunu geyindi, onu sevinclə qarşıladıq, lakin dünyamız hələ də rahat deyil...

 - Elə mən də rahat deyiləm... Ömür qısalır, bunu o mənada deyirəm ki, əlimiz çatmayanda, təsir edə bilməyəcəyimiz ərəfələrdə nələr olacaq, onu bilmirəm. Bu fikirlərim sırf kino sahəsinə aiddir. Dünya problemləri isə siyasətçilərin işidir.

- Azərbaycanın həm gözəl, həm də özünəməxsus özəlliyilə sevilən Şəkidə dünyaya gəlmisiniz...

- Elədir, amma bunun bir tarixçəsi var. Atam Mahmud Meydiyev əslən Qubadlıdandır. Məktəb yaşlarında olanda Şəki İpək Kombinatında çalışan dayısının yanına işləməyə gəlib. Sonra Zaqafqaziya Partiya məktəbinə daxil olub və müxtəlif dövlət strukturlarında çalışıb. Mənim artıq iki yaşım olanda ailəmiz Bakıya köçüb, atam  "Kommunist" qəzetində məsul vəzifədə çalışıb. Özümün bütün həyatım Bakı ilə bağlıdır. Arzum kino sahəsində çalışmaq olub və bu istəyimə də bacardığım qədər çatmağa çalışmışam.

- Bu arzunuza rəğmən, ilk təhsiliniz indiki Azərbaycan Texniki Universiteti olub...

- Elədir... Məktəbi bitirəndən sonra sənədlərimi Teatr İnstitutuna verdim, amma ora kortəbii, yəni hazırlıqsız, tələblərə uyğun şəkildə gəlmədiyimdən qəbul olunmadım. Sonra Politexnik İnstitutuna daxil oldum. Bu, həvəsdən irəli gələn bir istək deyildi. Sadəcə olaraq gələcəkdə həyat yoldaşım olacaq qız ora daxil olduğundan, mən də tələbəlik illərində onun yanında olmaq istədim. Səbəb bu idi.

- Və bu ali məktəbi bitirdikdən sonra fotojurnalist fəaliyyətinə başladınız...

- Qonşuluğumuzda fotojurnalistlər vardı, mən də rəsm çəkməyə həvəsli idim. Yavaş-yavaş foto ilə maraqlanmağa başladım və qonşuluqdakı peşəkarlar mənə yol göstərib istiqamət verirdi. Beləcə, fotolar çəkməyə başladım, düzü, pis də alınmırdı və həmin fotoları qəzetlərə təqdim edirdim. Həmin ərəfədə yazıçı Anarın baş redaktoruluğu ilə "Qobustan" jurnalı nəşrə başladı və orada Tofiq Abdinlə tez-tez reportajlar etməyə başladıq. Daha sonra "Ulduz", "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetində də çalışdım və deyərdim ki, işin öhdəsindən asanlıqla gələ bilirdim. Eyni zamanda ürəyimcə olan fotolar da çəkirdim. Sonda isə bütün çəkdiklərim "Fotopoeziya" adlı fotokitabda öz əksini tapdı.

- Amma kinoya olan sonsuz sevgi sizi Moskva Ümumittifaq Dövlət Kinemotoqrafiya İnstitutunun  kinooperatorluq fakültəsinə gətirdi. Bir qədər bu sevginin başlanğıcından danışaq...

- Başlanğıc yaradıcı bir ailədən gəlib. Atam jurnalist, bir qardaşım şair Tofiq Mahmud, o biri rəssam Rafiq Mehdiyev. Bu günün tanınmış simaları qardaşımın universitetdən tələbə yoldaşları olublar, onlar tez-tez bizim həyətdə yığışardılar. Yaşadığımız həyət indiki Murtuza Muxtarovla  Zərgərpalan küçələrinin kəsişməsində yerləşirdi və həmin dövrlərdə o ərazidə bir teatr bumu vardı, yəni özfəaliyyət şəklində. Həvəskar tamaşalar göstərməyə, konsertlər verməyə maraq çox idi. Mən belə bir mühitdə böyüməyə başladım. Özümdə də həmişə bir liderlik, öndə olmaq kimi bir təpər vardı. İndiyə qədər yadımdadır kiçik yaşlarımda bir arzumu bildirəndə böyüklər deyərdilər ki, tələsmə, çətin istəkdir, bir Allah qoysa de. Zamanla istədiyim hər şeyə nail olmuşam, tək sənətdə deyil, elə hər bir işdə və düşünürəm ki, heç də pis keyfiyyət deyil. Kinoya isə məni yönəldən qardaşım Tofiq olub. Mənə kinoya aid bir kitab bağışlamışdı və onda anladım ki, kinonun əsas və güclü elementindən biri təsvirdir. Beləcə, kino ilə dərindən maraqlanmağa başladım. O zaman leytenant Şmidt adına zavodda kino həvəskarları klubu vardı. Orada həvəskar kamera ilə nələrisə çəkirdik, öyrənirdik. Sonra oxudum ki, Pionerlər sarayında  "Həvəskarlar arasında təlimatçı" kimi bir dərnək var. Həmin dərnəyə də getdim, oranı bitirdim, hətta vəsiqə də aldım. Evdə bu həvəsimə qarşı hər zaman dəstək gördüm və sonda bu yol  məni sənətin incəliklərini öyrənmək üçün Moskvaya qədər apardı.

- Dövrün böyük ali məktəbindən keçdiniz...

- Moskva mənə çox şey verdi. Etiraf edim ki, dünya kinosu haqqında təsəvvürlərim tam başqa idi. Orada yüksək səviyyəli müəllimlər vardı. O zaman bizə, yəni SSRİ kinoteatrlarına xaricdən gələn filmlər seçildikdən sonra nümayişə verilirdi. Amma baxışa buraxılmayan filmlər vaxtaşırı olaraq bizim instituta gətirilirdi və qapalı baxışlar altında o filmlərə baxmaq imkanı olurdu. Təbii ki, bütün bu proseslərin müsbət təsiri oldu.

- Vətənə qayıtdıqdan sonra həyatınızın "Azərbaycanfilm" dövrü başlandı...

- Çətin olmağına baxmayaraq, mənə dərhal iş verdilər. Bu, sənədli film idi, lakin rejissorla bir-iki gün çəkilişə çıxandan sonra xoşuma gəlməyən məqamlar oldu və həmin işdən imtina etdim. İlk işim Teymur Bəkirzadə ilə "Dissonans" sənədli filmi oldu. Film çox bəyənildi, böyük uğur qazandı və mənim kino sənətində vizit kartım oldu. Bundan sonra prosess öz axarı ilə davam etdi.

- Ömrünüzün yarım əsrdən çoxu bu kinostudiya ilə bağlıdır. Bu o deməkdir ki, "Azərbaycanfilm"in qızıl dövrünün şahidisiniz...

- Qızıl dövr dediyiniz sovetlər birliyi vaxtlarının özündə də çətinliklər çox olub. Vaxt olub ki, səssiz adlandırdığınız bu dəhlizlərdə biz aylarla məvacib gözləmişik. "Azərbaycanfilm" büdcədən maliyyələşmirdi. Sovetlərdə belə bir sistem qurulmuşdu. Filmi çəkmək üçün Mərkəzi Bankdan kredit alınırdı. Çəkiliş bitəndən sonra film Moskvaya təhvil verilirdi. Yalnız banka arayış təqdim edildikdən sonra həmin krediti bağlayırdılar. Ona görə ki, Ümumittifaq ekranına çıxan hər bir film həm öz vəsaitini çıxarırdı, həm də gəlir gətirirdi. Deməyim odur ki, düşünməyin biz o zamanlar filmləri çox asanlıqla ərsəyə gətirmişik. Filmi tez təhvil vermək üçün günlərlə burada gecə-gündüz işləmişik. Yaradıcı heyət bir filmi təhvil verəndən sonra o, rezervə keçirdi. İllərlə film gözləyən sənətkarlar olub. Yaxşı tərəfi o idi ki, bədii filmdən başqa sənədli filmlər, "Salnamə", "Mozalan", dublyaj var idi və onların hesabına yaradıcı insanlar çalışa bilirdilər. Elə bir mühit yaranmışdı ki, hamı kinonun inkişafına can atırdı. Təəssüf ki, o mühiti bu gün məhv edirlər.

- 70-80-ci illərdə istehsal edilən filmlərə tamaşaçı bu gün yenə də bəh-bəhlə baxır, nəinki müasir dövr filmlərinə...

- Bu fikrimi bir dəfə səsləndirmişəm. Bizim müasir filmlərlə klassik filmlər arasında olan münasibət düzgün deyil. Söhbət sovet dövründə çəkilən filmlərdən gedir. O filmlərin baxımlı olması rejissorun zəhməti, bacarığı sayəsindədir. Dövr sovet ideologiyasına xidmət edirdi, hər filmdən ideoloji nəfəs gəlməli idi. Lakin bütün bunlara rəğmən, senzuraya, təzyiqlərə baxmayaraq, bizim rejissorlarımız çəkdikləri filmlərdə insanı, onun psixologiyasını önə çəkməyə bacarıblar. Bizim filmlərdə sırf ideologiya nəfəsi yoxdur. Demirəm, aralarında zəifləri var, amma ümumilikdə o filmlərin günümüzdə də baxımlı olmasının əsas səbəbi insan taleyinin reallığıdır. Mən əsas səbəb kimi bunu görürəm. Bir də həmin filmlər zamanın sınağından keçiblər. O zaman kinostudiya il ərzində səkkiz film çəkirdi və bunlardan ikisinə, ya üçünə bu gün baxılır, qalanlarından sizlərin heç xəbəri yoxdur, deməli ki, seçim vardı. Amma bu gün səkkiz film çəkilirmi ki, onun içindən bir neçəsi seçilsin? Bizə "Hollivud"u misal çəkirlər. Onlar ətək-ətək pul sərf edib fimlər çəkir. Həmin filmlərin yalnız 5-6 faizi elə bir gəlir gətirir ki, heç bir ziyan gözə görünmür. Bizdə isə deyirlər ki, kinoya ayrılan vəsaitin müqabilində film tamaşaçı da qazanmalıdır, festivallara da çıxmalıdır, lap elə "Oskar" da almalıdır. Düşünən yoxdur ki, sənəti önə çəkmək lazımdır, geriyə yox. Məsələyə münasibətdə qeyri-peşəkarlıq var. Məqsədin nə olduğunu bilmirəm. Bildiyim odur ki, bu yol kinomuzu tənəzzülə aparır.

- Anladığım o oldu ki, kinomuzun bu günü sizi qane etmir...

- Bəli, durum məni qane etmir. Siz klassik filmlərimizə toxundunuz, amma onu mütləq vurğulamaq lazımdır ki, müstəqillik illərində - mən 90-cı illəri nəzərdə tuturam - nə qədər gözəl filmlərimiz çəkildi. "Qəzəlxan", "Təhminə", "Bəxt üzüyü", "Yuxu" baxdıqca baxılan filmlərdir. "Azərbaycanfilm"lə yanaşı, özəl studiyalar da vardı. Vaqif Mustafayevin "Hər şey yaxşılığa doğru", Ayaz Salayevin "Yarasa" filmləri beynəlxalq mükafatlar aldı. Dövlətin dəstəyilə çəkilən "Özgə vaxt" və "Sarı gəlin" filmləri də eyni uğuru qazandı. Azərbaycan kinosunun, onun  yaradıcı insanlarının potensialı tükənməzdir, sadəcə bunun üçün şərait yaratmaq lazımdır. Bu şəraiti isə yaratmaq istəmirlər. Özlərində cəsarət tapıb səbəbi açıq şəkildə bildirsinlər, biz də bilək.

- Dövlətin kinoya diqqəti də var, qayğısı da...

- Amma nə yaradıcı mühit var, nə də peşəkarlıq. Müstəqilliyimizdən bu yana otuz ildən artıq vaxt keçib. Özəl-özəl deyənlər indi haradadır? Niyə inkişaf etmədi özəl studiyalar? "Azərbaycanfilm" mane oldu onlara, yoxsa biz yaradıcı insanlar? Bilmirəm iqtisadimi deyim, sosialmı deyim, lakin görünən odur ki, lazımi mühiti yaratmaq mümkün olmadı. Özəl studiya yaratmaq, onu inkişaf etdirmək o qədər də asan məsələ deyil. Kino emalatxanasının yaradılması elə ağır prosesdir ki, onun öhdəsindən gəlməyi hər kəs bacarmır. Əlimizdə olanları məhv edənlər qoy bizi düşündürən suallara cavab versinlər. Əgər  kinomuzun inkişağı həqiqətən əsaslı səbəblər üzündən ləngiyibsə və artıq maneələr aradan qalxacaqsa, bizdə də sənətin gələcəyinə arxayınlıq yaranar. Əslində çox istəyirəm ki, onlara bəraət qazandırım, lakin yaranmış vəziyyətə real baxışım buna imkan vermir.

- Kinosevərlərin əksəriyyəti kinomuzun bu vəziyyətinin serialların ortaya çıxması ilə əlaqələndirir...

- Yox... Müstəqillik illərindən Türk Kinemotoqrafiyasına nəzər sala bildik. Onlarda kino bizdən qat-qat zəif idi. Onlar o zaman cizgi filmlərini inkişaf etdirmək üçün bizdən bu sahə üzrə sənətçilər istədilər. Biz də öz növbəmizdə bir neçə sənətçini ora göndərdik. Türkiyə kinosunun inkişafına təkan verən seriallar oldu. Həmin serialların arxasında böyük vəsaitlər vardı və məhz həmin böyük pullar hesabına Türkiyə kinosunu qaldıra bildilər. Bizdə isə qəpik-quruşa, rejissorun, yaradıcı qrupun gücü, əziyyəti hesabına çəkilən seriallar var. Serial kinemotoqrafiyanın bir janrıdır və tamaşaçını ekrana bağlayan bu Türk seriallarını  telekanallar çəkmir, studiyalar çəkir. Yadımdadır, o zaman serialların çəkilməsində dövlət öz dəstəyini verdi. Prezidentin fərmanına əsasən milli kinonun inkişafı istiqamətində serialların çəkilməsi üçün müəyyən vəsait ayrıldı və bu işlə o zaman Teleradio Şurası məşğul olmağa başladı. Həmin vəsait hara getdi? Hamısı qeyri-peşəkarlara və ona görə də indiyə qədər axsayırıq. Maraqlı serialların yaranması yalnız orijinal, peşəkar sənətkarların ortaya çıxması ilə ola bilər. Kinomuzun dirçəlməsində, inkişafında, beynəlxalq müstəviyə çıxması istiqamətində yetəri qədər professional sənət adamları var. Gənclər də var, orta nəsil də, yaşlı təbəqə də. Sadəcə onlara məhəl qoyulmadan ortaya yeni oyunçuları atırlar. Serial yaxşı və maraqlı sahədir, bir şərtlə ki, dəyərini verə bilsinlər.

- 90-cı illərin sonunda Hüseyn Mehdiyev Azərbaycan Professional Kinorejissorlar Gildiyasını yaratdı. Yəqin ki səbəbsiz deyil...

- Bu, zamanın tələbi idi. Kinemotoqrafiyanın inkişafı üçün bir neçə vacib amil var ki, onlardan biri də müəllif hüquqlarının qorunmasıdır. Bu, təkcə müəlliflərə aid deyil, ümumilikdə kino prosesinin tənzimlənməsi deməkdir. Bir müəllif ssenari yazır, bu, onun beyninin, təxəyyülünün məhsuludur. Hər hansı bir kino istehsalçısına öz işini təqdim etməyənə qədər müəllif hüququ yalnız ona aiddir. O vaxt ki həmin ssenari bir prodakşına, bir studiyaya və ya dövlətə satılır, artıq bütün hüquqlar istehsalçıya keçir. Eləcə də rejissor bir istehsalçı ilə müqavilə bağlayandan sonra o, özündə şəxsi və hər növ istifadədən gələn qonorar almaq hüququnu saxlaya bilir. Film ərsəyə gəlir və istehsalçı onu nümayiş üçün kinoteatra verir, onlar da öz növbəsində hüquqlarını qoruyur. Gildiya bu səbəbdən yarandı və bu gün də fəaliyyətini davam etdirə bilir.

- Yaşı bir əsri ötmüş bu məkanın lal sükuta qərq olan boş dəhlizləri onun sakinləri üçün ağır və üzücü olmalıdır...

- Bütün yaradıcı heyət üçün ağırdır. Bax, bu korifeyləri görürsünüz (otağın divarları boyu sıralanmış nəhəng sənətkarların portretlərini göstərir), bu dahilərin hüququ varisləri bizimlə müqavilə bağlayıb. Həmin varislər bu sənətkarların əsərlərinin istifadəsindən bizdən qonorar alır. Bizi yaşadan onlar və ayaqda olan müəlliflərdir. Dediyiniz o lal sükuta görə hamı narahatdır. Amma bununla belə, bu sükutun divarları arxasında indi istedalı uşaqlarımız oturub işləyirlər, nələrsə yaradırlar və bir ümidlə yaşayırlar ki, vəsait olacaq, onlar da istədiklərini reallaşdıra biləcəklər.

- Kinomuzda Qarabağ mövzusu...

- Qarabağ mövzusu kinomuzda kifayət qədər işıqlandırılıb və təbii ki, davam da edəcək. Məni üzən odur ki, millətin bu həssas nöqtəsindən sui-istifadə edib həm kinonu vururlar, həm də onun inkişafına mane olurlar. Ölkədə baş verən hadisələrə hər kəsin öz münasibəti var, o cümlədən də yaradıcı insanların. Yazıçılar da, şairlər də, rəssamlar da, heykəltaraşlar da, jurnalistlər də bu mövzudan kənarda qalmayıb. Eləcə də kinomuz, yüksək səviyyədə filmlərimiz var Qarabağ mövzusu ilə bağlı. Birinin adını çəkəcəyəm, 10 il əvvəl rejissor Elxan Cəfərovun çəkdiyi "Yarımçıq xatirələr" filmi. Sosial şəbəkədə aləm bir-birinə dəymişdi, bir partlayışa səbəb olmuşdu həmin film. Mövzuya fərqli münasibət, rus əsgərinin mövqeyi müxtəlif millətlərin nümayəndələrini bir-birinə saldırmışdı. Rus, erməni, tacik, gürcü yazdıqları şərhlərdə didişirdilər. Bu, film həqiqətən bir şedevrdir. Çox istərdim ki, kinomuzda hər mövzuda şedevr adlandıra biləcəyimiz filmlərimiz olsun.

- Novruz ərəfəsində 80 yaşınız oldu. Yəqin ki, gözucu geri boylandınız...

 - Ümumiyyətlə geriyə baxan deyiləm. Çünki nə istəmişəmsə, onu etmişəm, səmimiyyətlə yaşamışam, nə həyatda, nə də sənətdə riyakarlığım olub. Ona görə də ömrün geridə qalanından arxayınam. Yalnız arzusunda olduğum bir neçə film vardı ki, onları ərsəyə gətirə bilmədim. Yəqin ki Allah bunu qismətimə yazmayıb.

- Və sonda gənc nəslə peşəkar nəsihəti...

- Bu yaxında beynəlxalq qısametrajlı filmlərin festivalı keçirildi və mən münsiflər heyətinin üzvü idim. Adını çəkmək istəmirəm, bizim də bir filmimiz nümayiş olundu. Digər filmlərlə müqayisədə hiss etdim ki, filmdə nə isə çatmır. Müəyyən bir mükafat alsa da, film önə çıxanların siyahısına düşmədi. Sonra bildim ki, filmin on bir dəqiqəsi kəsilib. Gənclərə tövsiyəm odur ki, təkcə yaratmaq yox, yaratdıqlarını müdafiə etməyi, qorumağı bacarsınlar.

SÖZARDI: Çox düşündüm, lakin hər dəfə də hərlənib-fırlanıb  korifey sənətkarın atalar məsələinə çevrilən məşhur sözlərinin üstünə qayıtdım: "Ayə, ay camaat, bu kino ki var, bu, çox qəliz məsələdir". Qəliz olduğu qədər də, maraqlıdır. Arzu edək ki, kinomuzun qarşısına sipər çəkməsinər, izn versinlər yaşasın...

Tamilla M-ZADƏ