“Qaranlıq dünya”: təcavüzkar cəzasız, qurban çarəsiz

Eldar Zeynalov: “O, sakitləşməyəcək və qurbanına təzyiq göstərməyə davam edəcək”

İş yerində təcavüz həm fiziki, həm də mənəvi ola bilər. Arzuolunmaz toxunma, cinsi təcavüz, təhqiramiz şərhlər - təkcə şəxsi sərhədlərin pozulması deyil, həm də dözülməz mühitin yaradılmasıdır.

Harassment (incitmə, təcavüz, bezdirmə, təqidb etmə və s.) hər yerdə var. Amma bəzi ölkələrdə zərərçəkmişlər dövlətin və cəmiyyətin onlara dəstək verəcəyini bilə-bilə bu cür faktları ictimaiyyətə çatdırmaqdan çəkinmirlərsə, digərlərində isə əlavə problemlərdən və “özünün günahıdır” kimi qınaqdan qorxaraq susmağa üstünlük verirlər.

Azərbaycanda vəziyyət adətən ikinci ssenari üzrə inkişaf edir. Bu yaxınlarda əmək münasibətlərində cinsi qısnamaya yol verilməməsi üçün milli qanunvericiliyin təkmilləşdiriləcəyi açıqlanıb. Bu, Dünya Bankı Qrupunun “Business Ready” hesabatının “İş qüvvəsi” indikatoruna əsasən müvafiq sahənin təkmilləşdirilməsi üzrə 2024-cü il üçün yol xəritəsində öz əksini tapıb. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə bu il sentyabrın 1-dək müvafiq təkliflərini hazırlayıb təqdim etmək tapşırılıb.

Öz növbəsində Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi cinsi qısnama və ayrı-seçkilik xarakterli iş elanlarına görə sanksiyaların müəyyən edilməsini təklif edir. Planlara cinsi qısnama hallarının monitorinqi mexanizmlərinin yaradılması da daxildir. Maarifləndirmə işinin aparılması və xüsusi təlimatların hazırlanması prioritet vəzifələrdəndir.

Azərbaycan İnsan Hüquqları Mərkəzinin rəhbəri Eldar Zeynalov AYNA.AZ-a müsahibəsində harassmentlə bağlı mövcud vəziyyət və qanunun vətəndaşları iş yerlərində təzyiqlərdən qoruyub-qorumaması barədə danışıb.

- Daxili qanunvericilik bu barədə nə deyir?

- Seksual qısnama cinsi xidmətlər müqabilində arzuolunmaz və yersiz mükafat vədləri də daxil olmaqla, açıq və ya gizli seksual təlqinlərin istifadəsi deməkdir (və ya bu xidmətlərdən imtina edildikdə mənfi nəticələr təhlükəsi). Bu, şifahi təkliflərdən cinsi zorakılığa qədər dəyişə bilər. Təcavüzkarların boss, bu cür təqiblərin qurbanlarının isə qadınlar olması ilə bağlı geniş yayılmış inancın əksinə olaraq, praktikada həm qurbanlar, həm də cinayətkarlar həm qadın, həm də kişi ola bilər, təcavüz edən isə həmkar və ya tabeliyində olan şəxs ola bilər. Bu konsepsiya əmək qanunvericiliyimizə yalnız Avropa Şurasına daxil olduqdan sonra, 2007-2010-cu illərdə gender məsələləri qanunvericilərimizi qorxutmaqdan əl çəkdikdən sonra daxil edilib.

Belə ki, Əmək Məcəlləsinin (ƏM) 12.1-ci maddəsinin “g” bəndinə əsasən, işəgötürənin əsas vəzifələrindən biri “cinsə görə ayrı-seçkiliyin və cinsi qısnamanın qarşısının alınması üçün zəruri tədbirlərin görülməsi”dir (“seksual qısnama”). Bu, bir qayda olaraq, əmək müqaviləsinə tərəflərin “iş yerində və ya işlə bağlı cinsi təhrik ("cinsi təhrik") məsələləri ilə bağlı izahat işinin aparılmasına köməklik göstərilməsi, habelə bu cür təhriklərin qarşısının alınması, işçilərin bu cür rəftardan qorunması üçün bütün zəruri tədbirlərin görülməsi kimi məsələlər üzrə qarşılıqlı öhdəliklərin daxil edilməsi ilə nəzərdə tutulur (ƏM-in 1.2-ci bəndi). Cinsi zorakılığa məruz qaldıqda, işçi ərizəsində göstərdiyi gün əmək müqaviləsinə xitam verə bilər (ƏM-in 69.3-cü maddəsi).

Məcəllənin mətnində cinsi qısnama üçün istifadə edilən terminlər Məcəllənin özündə izah olunmur. Cinsi "təxribat" və "təhrik" faktlarının araşdırılması prosedurları, habelə bunda birbaşa təqsirli olanların cəzalandırılması da nəzərdə tutulmayıb. Yalnız qeyd olunur ki, işçi cinsi qısnama ilə üzləşdikdə ona dəymiş ziyana görə işəgötürən məsuliyyət daşıyır (ƏM-in 195-ci maddəsinin “g” bəndi). “Qırmızı xətti” keçməmiş və cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilməyən cinsi qısnama nəticəsində dəymiş zərərin necə ölçüldüyü Əmək Məcəlləsində də aydın deyil. Lakin mülki məhkəmə prosesində sübut təqdim etmək və zərəri müəyyən etmək öhdəliyi iddiaçının, yəni zərərçəkmişin üzərinə düşür.

Beləliklə, zərərçəkmiş "təqib" və "təhrik" faktını sübut etməlidir, bunsuz o, "o" bəndinə əsasən müqaviləni ləğv edə və işdən çıxa bilməyəcək. Müdiriyyət zərərçəkmişə dəymiş ziyanı ödəməyə razı deyilsə, bu hərəkətlər nəticəsində hansı zərərin vurulduğunu əsaslandıraraq administrasiyanı məhkəməyə verməli olacaqsınız. Bu, qurbanların öz istəkləri ilə işdən çıxmağa üstünlük vermələrinin səbəbini izah edir və cinsi qısnama törədənlər çox vaxt cəzasız qalırlar.

- Bu, ölkəmiz üçün nə dərəcədə böyük problemdir?

- Bunu demək çətindir - bunun üçün sizdə işdən çıxarılma statistikası, işçilərin çıxarışları və sair kimi ictimaiyyətə açıqlanmayan məlumatlar olmalıdır. Cins, cinsiyyət, zorlama tabu mövzularıdır və cəlladlar, qurbanlar və dövlət məmurları bu mövqedə birləşiblər. Məsələn, hazırda Azərbaycanda 10,2 milyon insan yaşayır, onun 8 milyonu 14 yaşdan yuxarı (yetkinlik yaşı) kişi və qadındır. 2023-cü ildə 15 622 uşaq nikahdankənar doğulub, 3 784 uşağın “Ata” qrafasında tire işarəsi var. Bu arada 2023-cü ildə cəmi 19 zorlama faktı qeydə alınıb. Gökumət statistikası çətin ki, real vəziyyəti anlamağa kömək etsin. Stanislavskinin dediyi kimi: "Mən buna inanmıram!".

Amma gənc qızların model agentliyinə deyil, satıcı kimi də işə götürüldüyünü öyrənəndə iş yerində cinslər arasında münasibətlərdə hər şeyin yaxşı olmadığına inanıram. Lakin 50 yaşdan yuxarı, hətta ali təhsil diplomu olan qadınların çoxu iş tapa bilmir. Təbii ki, bunun bir çox səbəbi ola bilər, ancaq işəgötürənlər çətin ki, təsadüfən tabeliyində yaraşıqlı olanları işə götürsünlər...

- Hansı meyarlar ola bilər və belə faktları sübut etmək nə dərəcədə realdır?

- ABŞ-ın Bərabər Məşğulluq İmkanları Komissiyası bu məsələ ilə bağlı qeyd edir: “Qanun sadə istehza, təsadüfi şərhlər və ya çox ciddi olmayan təcrid olunmuş insidentləri qadağan etməsə də, təcavüz o qədər tez-tez və ya şiddətli olduqda, düşmən və ya təhqiredici iş mühiti yaradanda və ya zərərçəkmiş şəxsin işdən çıxarılması və ya əlverişsiz qərarı ilə nəticələndikdə qanunsuzluqdur”. Bu gün hər kəs üçün səs yazıcısı və ya mini kamera əldə etmək asandır. Əlbəttə ki, "təcavüzkarların" heç biri videoçəkiliş üçün poz verməyəcək, amma həqiqətən istəsəniz, hər zaman təcavüz cəhdlərini qeyd edə bilərsiniz. Baxmayaraq ki, şifahi təcavüz halında deyilənlərin müxtəlif şərhləri mümkündür, məsələn, flört kimi. Əsas problem başqadır: bu sübut idarə, polis, məhkəmə tərəfindən necə qarşılanacaq. Bəzi hakimlər bu cür çəkilişlərin “qanunsuzluğunu” əsas gətirərək, onları sübut kimi rədd edirlər.

Qanuna görə, söhbətlərin və hərəkətlərin qeydə alınmasının qanuni yolu əvvəlcədən hakimdən icazə almaqdır. Hakim zərərçəkmişin şübhə və emosiyalarına əsaslanaraq deyil, yalnız artıq başlanmış cinayət işi çərçivəsində icazə verəcək. Və işin başlanması üçün kifayət qədər sübut, yəni bu qeyd lazımdır. Hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları bu qaydanı saxlamaqda maraqlıdırlar, çünki bu, onlara başlanmış işlərin sayını tənzimləməyə, yəni statistika ilə manipulyasiya etməyə imkan verir. Ona görə də son vaxtlar sosial şəbəkələrdə zərərçəkmişlər tərəfindən “sızdırılan”, mənşəyi bəlli olmadığı iddia edilən audio və video yazıların qızğın müzakirələrə səbəb olması və bununla da səlahiyyətliləri hərəkətə keçməyə sövq edən hallar tez-tez baş verir. Bu, ən yaxşı yol deyil, bəzən yeganə mümkün yoldur...

- Digər tərəfdən, bu, bəzi əməkdaşların manipulyasiyasına səbəb olmayacaq?

- Qətiliklə istisna olunmur! Rəhbərlərin və həmkarlarının şantajı texniki tərəqqidən əvvəl də istifadə olunurdu. Burada əsas məqamlar şantaj edilən şəxsin xarakteri ilə yanaşı, rəhbərliyin düzgünlüyüdür. Əgər şantajın qurbanı qorxaqdırsa və rəhbərlik qanunu deyil, özünü sığortalamağı rəhbər tutursa, o zaman şantaj uğurlu ola bilər və o zaman şantaj edən yox, qurban işdən getməli olacaq.

Amma yadda saxlamalıyıq ki, əsassız şantaj şantajçıya qarşı böhtan və təhqir ittihamları ilə qayıda bilər (Cinayət Məcəlləsinin 147, 148, 148-1-ci maddələri). Təbii ki, məhkəmə əsəblərə və vaxta baha başa gələcək, amma əks halda, istədiyini əldə edən şantajçı yenə də sakitləşməyəcək və qurbana təzyiq göstərməyə davam edəcək.