Rəsmi Tehran niyə Zəngəzur dəhlizi İran üçün qəbuledilməzdir” deyir? TƏHLİL

İrəvanda keçirilən “Yerevan Dialoqu 2025” beynəlxalq forumunda iştirak edən İranın xarici işlər nazirinin müavini Səid Xətibzadə deyib ki, “Ermənistan İran üçün vacib ölkədir. Biz Ermənistandan açıq şəkildə eşitmək istəyirik ki, dəhliz olmayacaq. Zəngəzur dəhlizi İran üçün qəbuledilməzdir”.

S.Xətibzadə Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı açıq şəkildə qərəzli yanaşma sərgiləyərək, bu layihənin region üçün təhlükə doğuracağını iddia edib. Halbuki İran Prezidenti Məsud Pezeşkian Azərbaycana rəsmi səfərindən əvvəl AzTV-yə müsahibəsində Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı düşüncələrini belə ifadə etmişdi: “İran tərəfi düşünür ki, Ermənistanın Azərbaycana yol verməsi onun beynəlxalq hüquqlarını, ərazi bütövlüyünü pozmursa, problem yoxdur”.

S.Xətibzadənin “Ermənistandan eşitmək istəyirəm ki, dəhliz olmayacaq” fikri Tehranın rəsmi ritorikasının daha açıq səsləndiyini göstərir. İran onsuz da uzun müddətdir ki, Zəngəzur dəhlizi məsələsinə “dəhliz” sözünün özü ilə bərabər ciddi strateji və geosiyasi təhdid kimi yanaşır. Başqa cür desək, Tehran üçün bu layihə sadəcə nəqliyyat infrastrukturu deyil, İranın Ermənistan üzərindən Avrasiya və Avropa ilə əlaqə imkanlarının zəifləməsi və regionda Türkiyə–Azərbaycan tandeminin güclənməsi deməkdir.

Pezeşkianın AzTV-yə müsahibəsində səsləndirdiyi yumşaq mövqe Tehranın iki səviyyəli ritorika strategiyasını ortaya qoyur. Belə ki, Tehran Prezident səviyyəsində Ermənistanın suverenliyinə toxunulmadığı təqdirdə dəhlizə qarşı olmadıqlarını bəyan edir və beləcə əslində beynəlxalq aləmdə İranın “konstruktiv vasitəçi” obrazını qorumağa çalışır.

Hesab edirəm, bu, İranın daxili elita balansında mövcud olan siyasi fikir müxtəlifliyinin xarici siyasətə təsiridir. Misal üçün bir neçə gün öncə “Azad İran” informasiya kanalının İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusuna (SEPAH) istinadən yaydığı məlumata əsasən, ali rəhbər Ayətullah Seyid Əli Xameneinin Azərbaycandakı ofisinin yenidən fəaliyyətə başlayacağı bildirildi. Qısa müddət sonra bu məlumat APA tərəfindən təkzib edildi.

İran cəmiyyəti və siyasi elitası daxilində fərqli güc mərkəzləri var: Prezident, Ali rəhbər , SEPAH və Xarici İşlər Nazirliyi fərqli ritorikalarla çıxış edə bilir. Bəzən İran daxilindəki sərt qanad – xüsusilə SEPAH – region ölkələri ilə münasibətləri daha aqressiv çərçivədə yenidən dizayn etmək istədiyi halda, prezident və diplomatik qanad bu yanaşmanı balanslaşdırmağa çalışır.

Hazırkı mərhələdə İran–Azərbaycan münasibətləri diplomatik kalibrasiya dövrünü yaşayır. Tehranın bəzi dairələri Azərbaycanı regional güc olaraq qəbul etmək istəmir və Ermənistanla əməkdaşlığı strateji balans vasitəsi kimi qorumağa çalışır. Digər tərəfdən, İranın iqtisadi elitası və beynəlxalq əlaqələrə açıq qanadı Azərbaycanın enerji və tranzit layihələrində iştirak etmək istəyir.

Azərbaycanda ofis məsələsi isə süni şəkildə dövriyyəyə buraxılmış bir sınaq ola bilər. İstisan deyil ki, Tehran bu sınaqla Azərbaycan ictimai rəyinin, mediasının və rəsmi dairələrinin reaksiyasını ölçmək istəyib. Lakin nəticə etibarilə Bakının reaksiyası sərt oldu və geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.

Zəngəzur dəhlizi ətrafında baş verənlər, Xameneinin guya Azərbaycanda ofis açacağı barədə yayılan və təkzib edilən məlumat, eləcə də İran rəsmilərinin ziddiyyətli bəyanatları birbaşa əlaqəli hadisələrdir. Bunlar İranın regionda geosiyasi mövqelərini qorumaq üçün müxtəlif istiqamətlərdə apardığı strateji oyunun elementləridir. Lakin bu oyun artıq təkqütblü deyil. Azərbaycan öz milli maraqlarını təmin etmək üçün həm diplomatik, həm də iqtisadi alətlərdən istifadə edərək güc balansında yeni reallıqlar formalaşdırır. İran isə bu reallıqları ya qəbul etməli, ya da regional təcrid riskini daha da dərinləşdirməlidir.

Turan Rzayev

MİA.AZ