Suriyanın sonrakı taleyi necə olacaq? Üç mümkün ssenari KONKRET

Dəməşqdə qırmızı hicab və qırmızı paltar geyinmiş və sağ əlində yeni Suriya bayrağı tutan qadın Əsədin süqutunu qeyd edir. Bir çox suriyalı Əsədin devrilməsini qeyd etsə də, ölkənin gələcəyi qeyri-müəyyəndir

Heyət Təhrir əş-Şamın (HTŞ) başçılıq etdiyi hücumdan sonra Suriyada Əsəd ailəsinin onilliklərlə davam edən zalım hakimiyyətinin süqutu ölkənin gələcəyi ilə bağlı böyük sual yaradıb.

HTŞ lideri Əbu Məhəmməd Kolani Suriyanı birləşdirəcəyinə söz verib, lakin onun bu məqsədinə necə nail olacağı hələ də bəlli deyil.

BMT-nin Suriya üzrə xüsusi nümayəndəsi Geir Pedersen Suriyadakı bütün qruplar arasında əməkdaşlığın zəruriliyini vurğulayıb. Pedersen deyib ki, “Ümumiyyətlə, HTŞ və digər silahlı təşkilatlardan təsəlliverici açıqlamalar gəlib”.

Vəziyyət sürətlə dəyişdiyindən Suriyanın gələcəyini proqnozlaşdırmaq çətindir. Bununla belə, BBC-yə müsahibə verən ekspertlər ölkənin gələcəyi ilə bağlı üç mümkün ssenaridən danışıblar.

Əbu Məhəmməd Əl-Kolani Suriyanı birləşdirəcəyinə söz verib.

Ən yaxşı ssenari ondan ibarətdir ki, HTŞ-ə məsul idarəçilik adı altında digər mülki siyasi təşkilatlarla yanaşı fəaliyyət göstərməyə icazə verilir.

Suriya qonşu ölkələrdə göründüyü kimi münaqişələrə səbəb ola biləcək qisas və talan dövriyyəsindən qaçaraq, müharibədən sonrakı milli barışıq mühitinə daxil ola bilər.

Kolani indiyədək Suriyadakı müxtəlif məzhəbləri milli birliyə və qarşılıqlı hörmətə çağırıb. Lakin Suriyadakı çoxsaylı qrupların fərqli gündəmləri var.

“Reallıq ondan ibarətdir ki, biz hazırda namüəyyən bir vəziyyətin ortasındayıq. HTŞ özünü Suriyada yaşaya bilən və sülh yolu ilə keçidə açıq kimi göstərib, lakin vəziyyət son dərəcə xaotikdir”, – deyə beynəlxalq münasibətlər üzrə ekspert Xristofor Fillips vurğulayıb.

Cənubda Əsəd ailəsinin hakimiyyətini heç vaxt tanımayan qəbilə milislərinin Dəməşqdəki qaydaya əməl etmələri ehtimalı azdır.

Şərqdə İŞİD-in qalıqları təhlükə yaratmağa davam edir və bu, ABŞ-ın hava hücumlarına səbəb ola bilər.

ABŞ-ın dəstəklədiyi kürdlərin rəhbərlik etdiyi qruplar ölkənin şimal-şərqinin bəzi hissələrinə də nəzarət edir.

Bu təşkilatlar da illərdir Suriyanın şimalında Türkiyənin dəstəklədiyi müxalif qruplarla mübarizə aparır və son günlər bu bölgələrdə münaqişələr daha da şiddətlənib.

Həmçinin 2011-ci ildən Suriyadan kənarda yaranmış çoxlu sayda müxalifət qrupları və siyasi bloklar var. Bu adların və qrupların Suriyaya qayıdıb siyasi keçid prosesinin bir hissəsi olub-olmayacağı hələ də bəlli deyil.

İsveçrənin Lozanna Universitetinin professoru Cozef Daher isə bu fikirdədir ki, vahid hökumətin mümkünlüyü qeyri-müəyyəndir.

“Ən yaxşı ssenaridə azad seçkilər keçirilir, hakimiyyət bölüşdürülür və mərkəzsizləşdirmə əldə edilir, nəticədə daha vahid hökumət yaranır. Bunu isə zaman göstərəcək”.

Daher bildirir ki, bəzi digər ekspertlərlə birlikdə, bu ssenarinin mümkün olmadığını görür və Kolaninin ilk ictimai bəyanatında bir ziddiyyətə işarə edir.

“Kolani əvvəlcə köhnə rejimin baş nazirinin keçid prosesinə rəhbərlik edəcəyini açıqladı. Daha sonra İdlibdəki Milli Azadlıq Hökumətinin baş naziri Məhəmməd əl-Bəşirin namizədliyini HTŞ-nin səlahiyyətində təqdim etdi”.

Bununla belə, Daher bu fikirdədir ki, HTŞ hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirmək istəyinə baxmayaraq, bütöv bir ölkəni təkbaşına idarə etməkdə çətinlik çəkəcək.

“Düşünürəm ki, onlar bunu edə bilməyəcəklər. Artıq səlahiyyətlərini həddən artıq genişləndiriblər. Bunu idarə etmək çətindir. Birincisi, onlar yalnız İdlibi idarə edirdilər. İndi Hələb, Həma, Homs və paytaxt Dəməşqdir. Ona görə də bu bölgədə güc paylaşımına ehtiyac olacaq.”

HTŞ-nin Əsəd administrasiyası kimi avtoritar üsullarla hakimiyyəti birləşdirə biləcəyi ilə bağlı narahatlıqlar var.

Kolani güc bazasını İdlibdə qurdu. Bir vaxtlar Suriyanın şimal-qərbindəki ən mühüm müxalifət mərkəzi olan İdlibdə dörd milyona yaxın insan yaşayır və onların çoxu ölkənin digər bölgələrindən didərgin düşüb. Milli Qurtuluş Hökuməti İdlibdə ictimai xidmətlər təqdim edən və şəriət prinsiplərinə əməl edən dini şura da var.

Kolani ictimai xidmətlərə və sabitliyə üstünlük verərək, HTŞ-nin effektiv idarə edə biləcəyini göstərməyə çalışır.

Lakin onun əleyhdarları İdlibi idarə edərkən HTŞ-nin rəqib yaraqlı qrupları və müxalifəti qorxutduğunu deyirlər. Noyabrın 27-də HTŞ-nin başçılıq etdiyi hücumdan əvvəl İdlibdə etirazlar keçirilib və ekstremist islamçılar və suriyalı fəallar HTŞ-ni təzyiq etməkdə ittiham ediblər.

Daher deyir: “HTŞ bütün müxalif silahlı qrupları prosesə cəlb etməklə və dövlət xidmətləri göstərməklə hakimiyyəti İdlibdə cəmləsə də, hakimiyyətini əsasən repressiya yolu ilə möhkəmləndirdi. Onun hakimiyyəti dövründə də güclü repressiyalar və siyasi rəqiblərin həbsi olub”.

HTŞ bu tənqidlərə cavab olaraq insan haqlarını pozmaqda ittiham olunan mübahisəli təhlükəsizlik qüvvələrini ləğv edib və vətəndaşların şikayətlərinə baxan ofis yaradıb. Lakin onların əleyhdarları bu islahatların sırf illüziya olduğunu iddia edirlər.

HTŞ Suriyada irəliləyiş əldə etmək və Əsəd rejimini devirmək üçün İdlibdə hakimiyyətin möhkəmlənməsinin zəruri olduğunu müdafiə edir. Bununla belə, Daher HTŞ-nin hazırda görünməmiş bir vəziyyətlə üzləşdiyini vurğulayır.

“Təşkilatın gücünü Dəməşqə qədər genişləndirmək və bütün bu bölgələri idarə etmək üçün hərbi və insan resurslarına malik olmadığını bilmək bir az ümid verir”.

Ən pis ssenaridə Suriya “ərəb baharı”ndan sonra digər ölkələrə bənzər xaos yaşaya bilər.

Liviyada Müəmmər Qəddafi və İraqda Səddam Hüseyn əvəzedici struktur olmadan devrildi və xarici müdaxilələr hər iki ölkədə fəlakətli nəticələr verdi. Talan, qisas hücumları və vətəndaş müharibəsi avtoritar hökumətlərin buraxdığı hakimiyyət boşluğunu doldurdu.

Bu ssenaridə Suriyada müxtəlif silahlı qiyamçılar arasında rəqabət geniş zorakılığa gətirib çıxara və təkcə Suriyanı deyil, bütün regionu daha da sabitsizləşdirə bilər.

BBC Ərəbcə müxbiri Feras Kilani bölgədən reportaj verərək deyir ki, Bəşirin baş nazir kimi ilk çıxışı bir çox insanı narahat edib və yeni hökumətin gedəcəyi yol haqqında mümkün ipuçları verib.

“Yeni baş nazirin arxasında biri “inqilab bayrağı”, digəri isə Talibanınkinə bənzər iki bayraq olan çıxışı bir çox insanı şoka saldı. Bu, hökumətin Taliban modelini izləyə və şəriət qanunu ilə idarə olunan İslam dövləti qura biləcəyini göstərir.

“Bu, ölkədəki azlıqların və vətəndaş qruplarının gələcəyi ilə bağlı yeni suallar doğurur”.

Hazırladı: Natiq Səlim,

KONKRET.az