Trampın Zelenskiyə “Sülh plan”ı xəyanəti

ABŞ Prezidenti Donald Trampın komandasının Moskva və Kiyevə təqdim etdiyi 28 maddəlik sülh planı iki gün ərzində dünyanı 28 dəfə qarışdırdı. Bunu Trampın Rusiya Prezidenti Putinin işğalçılıq mövqeyini dəstəkləyib, Ukraynanı kapitulyasiyaya sövq etməyə cəhd kimi qiymətləndirənlər çoxluq təşkil etdi. Mövzu müxtəlif aspektlərdən müzakirə olundu. KİV-in də diqqətində bu mövzu oldu. “Financial Times” mənbələrə istinadən məlumat yayıb ki, Trampın Ukrayna üzrə sülh planı 28 bənddən 19-a endirilib.
Mənbələr hansı məsələlərin sülh planından çıxarıldığını dəqiqləşdirməyiblər. Qeyd edək ki, Ukrayna Prezident Ofisi rəhbərinin müşaviri Oleksandr Bevz bildirib ki, Cenevrədə keçirilən danışıqların nəticələrinə əsasən, 28 bəndlik sülh planı artıq əvvəlki formasında mövcud deyil, bəzi bəndlər çıxarılıb, bəziləri isə dəyişdirilib.
“ABC News” isə anonim ABŞ rəsmisinə istinadən məlumat yayıb ki, Ukrayna ABŞ tərəfindən təklif olunan sülh planının şərtləri ilə razılaşıb. “Ukraynalılar sülh planı ilə razılaşıblar. Bəzi kiçik detallar həll edilməmiş olaraq qalır, amma ümumilikdə onlar buna razılıq veriblər”, - mənbə bildirib.
“Bloomberg”in məqaləsində isə bildirilib ki, Donald Trampın komandasının Moskva və Kiyevə təqdim etdiyi sülh təklifində Kremlin hərbi məqsədləri ilə əsasən uyğun gələn tələblər var.
“Planın qəbul edilmə perspektivləri az görünür, lakin sənəd Tramp komandasının Rusiya ilə diplomatiyaya yanaşmasını və müharibəyə son qoymaq vizyonunu nümayiş etdirir”.
Mövzu ilə bağlı xarici və yerli politoloqların fikirlərini öyrəndik.
Ukrayna Milli Strateji Araşdırmalar İnstitutunun Xarici Siyasət Araşdırmaları Mərkəzinin baş məsləhətçisi, iqtisad elmləri namizədi İvan Usun fikrincə, Ukraynada bu plan Moskvada yazılmış və ingilis dilinə tərcümə edilmiş kimi qəbul edilir, sanki ABŞ-dan gəlir. Bu, təslim olmaq təklifidir. Bunu birbaşa Trampa deməyəcəklər. ABŞ-la mübahisə etməyin mənası yoxdur. Amma onlar da bunu həyata keçirə bilmirlər.
O, qeyd edib ki, xüsusən də Ternopildə bir evə 27 nəfərin ölümü ilə nəticələnən raket hücumu və 5 nəfərin həyatına son qoyan Zaporojjya hücumu fonunda. ABŞ-ın Ukraynaya yardımı dayandırması riskinə gəlincə, onlar bunu çoxdan ediblər. Aİ-yə silah satırlar, AB isə Ukraynaya verir: "Deməli, bu, onlar üçün yardım deyil, biznesdir. Ümumiyyətlə, bu planın reallaşacağını və üç həftə ərzində unudulacağını düşünmürəm. Tez olmasa, çünki bu gün Rubio avropalılarla danışacaq. Onlar ona izah edəcəklər ki, təcavüzkarı həvəsləndirmək ən yaxşı addım deyil.
Üstəlik, bu plan müharibəni dayandırmayacaq. Bu, növbəti müharibə üçün Rusiyanın mövqeyini yaxşılaşdıracaq.
Yalnız Ukraynanın ən qorunan ərazilərini ələ keçirməklə Rusiyanın Ukraynanın qalan hissəsini ələ keçirməsi və Aİ ilə müharibəyə başlaması asanlaşacaq. Aİ bunu çox gözəl anlayır".
İntermariun İnstitutunun rəhbəri, ukraynalı politoloq Valentin Hayday isə elə deyib: “Sizə qəribə gəlmirmi: Tramp administrasiyası nəhayət Rusiyaya sanksiyalarla təzyiq göstərmək yolunu tutdu, digər Qərb ölkələrinin hesabına Ukraynaya silah satmağa razı oldu, hər şey normal görünür… Və sonra birdən Ukraynanın təcili olaraq razılaşmalı olduğu naməlum bir sülh planı ortaya çıxır”.
Politoloq qeyd edir ki, ilk bir-iki gün ərzində bunun hər hansı plan olub-olmadığı, yoxsa Putinin iyrənc adamı Vitkov və dostu Dmitriyevin şəxsi təşəbbüsləri olduğu bilinməsə də, sonra Vaşinqton bunun 28 maddəlik planın olduğunu təsdiqləyir.
“ABŞ prezidenti Vudro Vilsonun 14 maddəlik planı var idi – Birinci Dünya Müharibəsindən sonra dünya nizamı ilə bağlı. Və bu, əslində onilliklər irəli baxan və Nobel mükafatı dalınca düşməyən bir insanın əsl strateji proqramı idi. Trampın 28 maddəsi isə tamamilə əksidir. Birincisi, onlar bizi sülhə yaxınlaşdırmır, əksinə – xüsusilə 2-3 il sonra Avropada qlobal münaqişəni gerçəkləşdirir. İkincisi, bunlar Trampın 28 bəndi deyil. Görünür, o, eyni Vitkofun şəxsində həqiqətən güclü bir Rusiya lobbisi ilə əhatə olunub. Əks halda, bu sənədin gözlənilməz şəkildə ortaya çıxması izah edilə bilməz”, – deyib Hayday.
Müsahib qeyd edib ki, amma Ağ Evin Rusiyapərəst qanadı Ukraynanı bir daha təslim olmağa inandırmaq məqsədi güdürdüsə, səhv hesablayıb. Cənab Hayday deyib: “Aydındır ki, amerikalılar Zelenski ətrafındakı korrupsiya qalmaqalından istifadə etmək istəyirdilər, amma səhv hesablayıblar. Birincisi, Ukrayna korrupsiya ocağıdır və cəmiyyətimiz bu cür qalmaqallara öyrəşib. İkincisi, Zelenski nəinki korrupsioner məmurları ört-basdır etməyə başlamayıb, həm də onların təqibinə, ən azından ictimaiyyət qarşısında mühakiməsinə icazə verib. Üçüncüsü, Ukrayna əlverişsiz şərtləri qəbul etməyə razı salına biləcəyi bir vəziyyətdə deyil, çünki əvvəlki danışıqlardan bəri cəbhədə heç bir şey kökündən dəyişməyib”.
Valentin Hayday başqa bir maraqlı nüansın olduğunu diqqətə çatdırır. Deyib ki, diqqətlə baxsaq, bu 28 bəndin Ukraynadan daha çox Rusiya üçün əlverişsiz olduğunu görmək olar. Çünki Rusiya artıq Ukraynaya qarşı müharibədə təxminən milyon yarım əsgər itirib, amma heç bir əhəmiyyətli nəticə əldə etməyib. “İndi isə bu plana əsasən, Jeleznodorojnı AES-in MAQATE-nin nəzarəti altına verilməsi, Zaporojya və Xersonu unutmaq, qoşunları Sumı və Xarkov vilayətlərindən çıxarmaq təklif olunur. Orada, təlxək Gerasimovun sözlərinə qulaq assanız, ruslar Kupyanskı 10500-cü dəfə ələ keçirib oradakı feldmarşal Paulusun rəhbərlik etdiyi milyardlarla dollarlıq bir qrupu mühasirəyə alıblar. Ruslar həmçinin Donetsk vilayətinin Ukrayna tərəfindən idarə olunan hissəsini (30 faizdən çox) unutmalı, hətta formal da olsa, Ukraynaya təzminat ödəməlidirlər. Və bu, “nasist hakimiyyətinin” Kiyevdə qalacağını, rusdilli pravoslav oğlanların sinaqoqların zirzəmilərində ritual qətlləri davam etdirəcəyini nəzərə almadan edilir! Bundan başqa, Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin real şəkildə azaldılması olmayacaq və sair. Yəni, yeni sülh planını Rusiyanın İstanbul tələbləri ilə müqayisə etsək, deyə bilərik ki, bu, Ukrayna üçün əlverişsiz olsa da, Rusiya üçün daha da əlverişsizdir”, – deyib politoloq.
Bütün bunlar aydındır, bəs bundan sonra nə olacaq? Cənab Haydayın fikrincə, atalar demişkən, “Qoxuyacaq və sakitləşəcəklər”. Yəni becə deyərlər, bir atımlıq barıtları var, bir azdan hər şey qaydasına düşəcək.
Politoloq əmindir ki, daha geniş danışsaq, Ukrayna bu planı əsasən tərk etməyəcək, əksinə Avropanın dəstəyi ilə öz xeyrinə təkmilləşdiriləcək. Amma əsas məsələ odur ki, Putin yenidən Trampı, Vitkovu və bütün Amerika administrasiyasını göndərəcək və bir daha Peçeneqlər, Rurikoviçlər və Ukraynanın denazifləşdirilməsi haqqında danışacaq. Bundan sonra qəzəbli Tramp Rusiyaya qarşı yeni sanksiyalar tətbiq edəcək və Ukraynaya yardımı artıracaq, ya da heç olmasa hər şeyi hazırkı vəziyyətində saxlayacaq.
Politoloq Məhəmməd Əsədullazadə isə deyib ki, ABŞ-ın hazırladığı “sülh planı”nın Rusiya tərəfindən qəbul edilməsi göstərir ki, bu sənəd əslində ikitərəfli razılaşma əsasında formalaşıb. Əgər bu “sülh planı” Ukraynaya qəbul etdirilərsə, Rusiyanın Cənubi Qafqaza yönəlik təzyiqlərinin artması mümkündür. Məhz buna görə Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Mariya Zaxarova son açıqlamasında 2020–2021-ci illərdə imzalanmış üçtərəfli razılaşmaların qüvvədə olduğunu vurğuladı. Bu bəyanat Kremlin regionda öz maraqlarını qorumağa davam edəcəyinin açıq mesajıdır: “Rusiya, Vaşinqtonda imzalanmış üçtərəfli razılaşmaları görməzdən gələrək yalnız öz vasitəçilik formatını ön plana çıxarır. Əgər ABŞ və Rusiya Ukrayna məsələsində müəyyən razılığa gələrsə, bunun nəticəsi kimi Rusiyanın Ermənistana qarşı siyasi təzyiqləri güclənə bilər. Eyni zamanda, Kreml Azərbaycanla üçtərəfli razılaşmalara qayıtmaq üçün də əlavə təzyiq mexanizmlərini işə sala bilər. Trampın “sülh planı” yalnız Ukraynanın əleyhinə deyil - bu plan Rusiyaya əlavə strateji üstünlüklər qazandıraraq onun yeni təsir zonasını formalaşdırmasına şərait yaradır. Rusiya üçün Ukraynadan sonra növbəti hədəf Cənubi Qafqaz ola bilər. Çünki Orta Dəhlizin əsas hissəsi məhz bu regiondan keçir və nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinə nəzarət Moskva üçün strateji prioritetdir. Buna görə Rusiya öz mövqelərini zəiflətməyə heç bir halda razı olmayacaq.
ABŞ-ın hazırladığı sülh planı, əslində, Rusiyanın regionda mövqeyini yenidən gücləndirmiş olur. Vaşinqton Ukraynada Rusiyaya müəyyən güzəştə gedirsə, bu cür güzəştlər gələcəkdə Cənubi Qafqazda da təkrarlana bilər”.
Politoloq Vasif Əfəndi: “Trampın irəli sürdüyü sülh layihəsi ilk baxışda Ukrayna üçün bir çox ağır və qəbulolunmaz şərtlər ehtiva edir və ümumi şəkildə balanslı sənəd təsiri bağışlamır. Layihənin bir çox müddəası Ukraynanın suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə və təhlükəsizlik perspektivlərinə ciddi məhdudiyyətlər qoyur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, Putinlə bağlanacaq hər hansı müqavilənin uzunmüddətli siyasi qarantiyası yoxdur və Moskvanın öhdəliklərə əməl etməsi real olaraq təmin edilə bilməz. Bu baxımdan, sənəddə nəyin necə yazılmasının böyük əhəmiyyəti qalmır, çünki Putinin hakimiyyətdən getməsindən sonra bütün beynəlxalq ictimaiyyət və qurumlar həmin müqaviləyə yenidən baxmaq məcburiyyətində qalacaqlar.Bu vəziyyətə Azərbaycan nümunəsini misal gətirmək olar.Baxmayaraq ki, Azərbaycan sülh danışqları ərəfəsində hərbi əməliyyatlardan imtina edilməsi barədə öhdəlik götürmüşüdü, lakin zaman və şərait və qarşı tərəfin kobud səhvləri bizə torpaqlarımızı hərbi güc tətbiq etməklə geri qaytarmağımıza mane olmadı və beynəlxalq ictimaiyyət də bizi sonunda tam dəstəklədi”.
V.Əfəndi qeyd edib ki, mümkündür ki, post-Putin Rusiya rəhbərliyi Krım da daxil olmaqla işğal olunmuş digər əraziləri qaytarmağa məcbur qalsın, çünki yeni siyasi reallıq bu istiqamətdə ciddi təzyiq yaradacaq. Hazırkı layihə daha çox Putinin maraqlarına xidmət edir və onun dörd il davam edən nəticəsiz müharibəyə siyasi don geyindirməsi üçün vasitə rolunu oynayır. Bu sənəd vasitəsilə o, həm münaqişəni “dayandırılmış” kimi təqdim etmək, həm də öz hakimiyyət ömrünü bir qədər uzatmaq niyyətini güdür: “Bütün çətinliklərə baxmayaraq, bu gün Ukrayna üçün ən vacib məsələ atəşkəsin təmin edilməsidir və layihənin mübahisəli maddələrinə baxmayaraq, müəyyən müddətlik dayanıqlı sülh xəttinin açıla bilməsi strateji əhəmiyyət daşıyır. Zaman isə göstərir ki, Ukrayna uzunmüddətli perspektivdə öz maraqlarına uyğun nəticələr əldə etmək gücünə malikdir. Buna görə də, ağır şərtlər fonunda belə, Zelenskinin atəşkəsə nail olması ölkənin qısamüddətli təhlükəsizliyi baxımından vacib addım ola bilər. Ukrayna cəmiyyəti də bu mürəkkəb reallığı düzgün qiymətləndirməli və diplomatik manevrlərin məcburi xarakterini anlamağa çalışmalıdır”.
Cavid