Travmatik yaşantının vizual simvolu Dilrubanın bananlarla oynama aludəliyini niyə birmənalı yozmaq mümkün olmur?

Kulis.az Mətanət Vahidin "Ayxan Ayvazın "Banan qabığı" hekayəsinin psixopoetik yozumu: Selincer podteksti" yazısını təqdim edir.

Müəllifin intertekstuallığa meyli, ilk növbədə, ədəbi mədəniyyətlə (literary culture) dialoqa girmək ehtiyacından doğulur. Bu tendensiyanı yalnız estetik seçim kimi deyil, həmçinin mədəni, psixoloji və sosioloji kontekstlərdən də şərh etmək mümkündür.

Xüsusən, gənc yazarlar klassik(ləşmiş) əsərlərə istinad etmək və onlarla dialoq qurmaqla, bir növ, yaradıcı mövqelərini müəyyənləşdirməyə çalışırlar.

Bu, bir tərəfdən müəllifin özünü ümumi mədəni sahənin bir parçası kimi hiss etmək\göstərmək istəyindən qaynaqlanırsa, digər tərəfdən, oxucu ilə estetik-intellektual anlaşma yaratmaq niyyəti daşıyır.

Məşhur bir mətnlə intertekst qurmaq, onun ideya-məzmun xüsusiyyətləri, rəmzi-metaforik elementləri, obrazları və ya süjet modellərinə yaradıcı yanaşma yazara mövcud ədəbi-bədii yaddaşa müraciət vasitəsilə yeni mənalar aşkarlamaq imkanı qazandırır. Bu mənada, intertekstuallıq texniki vasitə olmaqla yanaşı, müəllifin mədəni özünüifadə strategiyasıdır.

Klassik(ləşmiş) mətnlərə müraciət dekonstruktiv xarakter də daşıya bilir: məşhur əsərin qəbul olunmuş şərhlərini çağdaş kontekstdə yenidən yozmaq, yeni interpretasiya imkanları formalaşdırmaq mümkün olur.

Ayxan Ayvazın "Banan qabığı" hekayəsi travmanın metaforik təsvirinə əsaslanan bədii psixologizm nümunəsidir. Mətnin adının eşitmə bənzərliyi ilə yanaşı, ideya yaxınlığı ilə də J.D.Selincerin məşhur, qısaca, çox vaxt "Banan balığı" adlandırılan "Banan balığı üçün mükəmməl gün" hekayəsi ilə intertekstual əlaqə yaratdığını gözardı etmək olmaz.

Amerikalı yazıçının əsərinin metaforlaşmanın şərh düyünü kimi çıxış edən başlığında əksini tapan erotik atmosfer Ayxanın hekayəsində də qabarıqdır. Selincerin qəhrəmanı Seemore çox banan yeyən bir balığın çuxurda ilişib ölməsindən bəhs edir.

Bu vəziyyət nəticədə ölümə və ya günahsızlığın itirilməsinə səbəb olan şirnikləndirici vasitələrlə (bananlarla) dolu bir həyatın metaforası kimi şərh edilə bilər: "- Acan kimi suyun dibində olan darboğaz çalalara doluşurlar. O çalalarda kalan banan olur. Onlar bu çalalara girməmişdən qabaq adi balıqlardan heç nə ilə fərqlənmirlər. Amma elə ki girdilər, özlərini lap donuz kimi aparırlar. Birini öz gözlərimlə görmüşəm: o, çalaya girəndən sonra bir dəfəyə düz yetmiş səkkiz banan yedi. - Oğlan önündəki döşəyi yükü ilə birlikdə üfüqə sarı bir az da irəli itələdi. - Təbii ki, onlar bu cür çox yediklərinə görə o qədər şişirlər ki, girdikləri çaladan bayıra çıxa bilmirlər. Onun dar boğazından keçə bilmirlər.

- Çox uzağa getməyək, - Sibil dedi, - bəs sonra neyləyirlər?

- Kimlər?

- Banan balıqları.

- Hə, yəni bilmək istəyirsən ki, onlar bu qədər yeyəndən sonra o çaladan bayıra çıxa bilməyəndə neyləyirlər, hə?.. Deməyə dilim gəlmir, Sibiş. Onlar ölürlər..."

Beləcə, Selincerin hekayəsində banan balığı travma, psixoloji deformasiya və çıxılmazlığın bədii ifadəsinə çevrildiyi kimi, Ayxanın mətnində də banan qabığı travmatik yaşantının vizual simvolu kimi çıxış edərək sonda atılır. Bu mənada, ikincidə nikbin sonluğa ümid vurğulanır.

Bəlli olduğu kimi, Selincerin hekayəsi psixoanlitik şərhlərdə fərqli interpretasiyalar qazanır. Dilrubanın davranışları da "Banan qabığı" hekayəsinin podtekstini nişan verir - barəsində açıq danışılmasa da, o həm təcavüz qurbanıdır, həm də bu aktı xatrılamaqdan özünə məlum olmayan zövq alır: "Anamın qabağına yüyürdüm, əlindəkiləri alıb mətbəxə apardım və onda gördüm ki, bacım uzanıb, bananları da üstünə düzüb. Elə o an mətbəxə gələn atamla usta da bu mənzərəni görüb çaşdılar."; yaxud "Bacımın pal-paltarı, telefonu, çarpayısı da sarıya çevrilmişdi. Bütün günü öz-özünə danışır, arada bananları ilə oynayır, sonra uzun-uzadı pəncərədən çölə baxırdı".

Ayxanın psixoloji hekayəsində Dilrubanın bananlarla oynama aludəliyini birmənalı yozmaq mümkün olmur. Bu cür reqressiv hallar, adətən, şüuraltı müdafiə mexanizminə çevrilib acı təcrübəni unutmağa (və ya başqa bir formada yaşamağa) çalışıldığı zaman baş verir. Dilrubanın davranışları travma üzərində nəzarəti bərpa etmə cəhdi kimi də yozula bilər. Freydə görə, insan basdırılmış travmatik təcrübəni düşüncə və xəyalında təkrar yaşamaq, yaxud imitasiya etməklə onu bu dəfə öz iradəsi ilə idarə etmək istəyir. Bu düşüncəyə əsasən, qızın hərəkətlərini passiv qurban olmaqdan çıxma arzusu kimi də şərh edə bilərik.

Bədii-estetik dəyəri həmçinin rəng simvolikasına əsaslanan "Banan qabığı" hekayəsinin intermedial aspekti də diqqətəlayiqdir: rənglərin vizual sənətlərdəki psixoloji-assosiativ mənalarından istifadə edilməsi mətnə fərqli kontekst qazandırır. Qara və sarı rənglərin qarşılaşdırılması məzmunun məhz bu rəmzləşmə üzərindən ifadəsinə şərait yaradır. Sarı çox vaxt günəşi, istiliyi, enerjini, sevinc və nikbinliyi ifadə edir.

Psixoloqun sarı rəngi "alternativ günəş" kimi tövsiyə etməsi də bir növ, travmanın antidotunu yaratmaq, qara(nlıqdan) çıxmaq üçün işığı çağırmaq, yaddaşın ağrısını günəş metaforası ilə "yuyub" sağaltmaq cəhdidir. "Kafedə oturub çay sifariş eləyəndə atam ofisiantın qulağına pıçıldayıb ki, çoxlu limon gətir, bir də elə elə, çay sapsarı olsun. Ofisiant onda atama deyib ki, ananas aromalı çay var, o elə siz deyən kimidir, gətirim baxın. Süfrədə hər şey sarı rəng olub: ofisiant hardansa sarı örtük gətirib masaya sərib, ananas aromalı, sapsarı çayı şüşə çaynikdə qarşılarına qoyub. Üç qabda limon dilimləri və qənd qabındakı qəndlər də sarıymış. Onda günün günorta çağıymış, hardasa gizlənmiş günəş də birdən çıxıb göyün üzünə və düz bacımın gözlərinə zillənibmiş."

Psixoloji terapiyanın tərkib hissəsinə çevrilən sarı rəng hekayədə bütün simvolik mənaları ilə birgə emosional yük daşıyıcısı olmaqla yanaşı, ailənin ümidlərini təmsil edən estetik detal kimi hekayənin strukturuna hopur.

Ayxan Ayvazın şüuraltıya estetik təmas edən "Banan qabığı" hekayəsi travmanın yeni semantik qatlarda şərhinə imkan yaratmaqla, ədəbi-mədəni yaddaşla yaradıcı ünsiyyətin nəticəsi kimi ərsəyə gəlir: Selincer mətninin strukturu və məna qatlarını yarıaşkar şəkildə təkrarlasa da, onu fərqli ədəbi və psixoloji kontekstdə rekonseptuallaşdırır, intertekstual dialoqu bədii özünüdərk mexanizminə çevirir.