Türkmən qazına maneə: bircə Azərbaycanla müqavilə toxunulmazdır

Amerikanın türkmən qazının İran vasitəsilə İraqa nəqlinə veto qoyması Aşqabadla Bağdad arasında razılaşmanı pozub. İraq ikinci dərəcəli sanksiyalar qorxusundan 9 milyard kubmetr qaz idxalını ləğv etmək məcburiyyətində qalıb.

Vaşinqton məhdudiyyətlər altında olan İranın bundan faydalanmasının qarşısını almağa çalışır. ABŞ-nın “Taliban”a qarşı sanksiyaları ilə bağlı maneələr TAPI (Türkmənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan) layihəsinin həyata keçirilməsi perspektivlərinə də təsir göstərir. Ekspertlərin fikrincə, bu layihənin məqsədi Türkmənistanı Transxəzər marşrutundan istifadəyə məcbur etməkdir.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Nezavisimaya qazeta” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
İyulun əvvəlində İraqın Energetika Nazirliyinin nümayəndəsi Əhməd Musa türkmən qazının idxalı üçün sənədlərin hazır olduğunu bəyan edib: İraq xəbər agentliyinin məlumatına görə, inzibati, texniki və logistik prosedurlar tamamlanıb.
Bu qaz İran idxalının azalmasını kompensasiya etmək və gücü 2000 MVt-dan çox olan elektrik stansiyalarının işini dəstəkləmək üçün nəzərdə tutulmuşdu.
Fiziki olaraq tədarüklər svop sazişinə əsasən həyata keçirilməli idi: Türkmənistan qazı İrana axacaq, bu da öz növbəsində mövcud boru kəmərləri vasitəsilə İraqa ekvivalent həcmdə qaz verəcək. Bu, xüsusilə siyasi və texniki amillərlə bağlı İrandan Bağdada qaz tədarükünün kəskin azalması - gündə 45 milyon kubmetrdən 20 milyon kubmetrə qədər aktual idi. Yeni saziş İraqın enerji defisitini bağlamağa kömək edəcək.
İraqın Elektrik Nazirliyi kredit xətti açmaq və Türkmənistana vəsait köçürmək üçün İraq Ticarət Bankı vasitəsilə bank prosedurlarının tamamlanmasını gözləyirdi. Vaşinqton tənzimləmənin davam etdirilməsinin İraq banklarına və maliyyə qurumlarına qarşı sanksiyalara səbəb ola biləcəyi barədə xəbərdarlıq edib. ABŞ Maliyyə Nazirliyi vəziyyətlə bağlı şərh verməyib.
Bağdad ABŞ hökuməti ilə birlikdə yeni enerji təchizatçıları axtarışına başlayıb. İxracını şaxələndirməyə və Çindən asılılığını azaltmağa çalışan Türkmənistan üçün bu uğursuzluq onun perspektivli strategiyalarından birini - svop sazişlərini sarsıdır.
Uzun müddətdir əziyyət çəkən TAPI qaz kəməri də problemlərlə üzləşib.
Politoloq Derya Karayevin NG-yə verdiyi məlumata görə, Türkmənistan hakimiyyəti hələ 1990-cı illərin əvvəllərində böyük Qərb şirkətləri ilə əməkdaşlıqdan imtina edib, çünki onlar Türkmənistanın siyasətinə sadəcə investor kimi deyil, həm daxili, həm də xarici təsir göstərə bilərdilər. Nəticədə Türkmənistan hakimiyyəti TAPI Boru Kəmərini (90%-i dövlətə məxsus “Türkmənqaz” konserninə məxsusdur) təsis etdi. O, müstəqil şəkildə maliyyə axtarmağa başladı və öz vəsaitlərindən istifadə edərək, "Arkadağın Parlaq Yolu" adlı TAPI boru kəmərinin birinci mərhələsinin tikintisinə başladı. 153 kilometrlik bu hissə türkmən qazını Əfqanıstanın eyniadlı əyalətinin paytaxtı Herata gətirmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Amma tikinti nə qədər uzansa, ABŞ-nın Əfqanıstanın yeni hökumətinə tətbiq etdiyi sanksiyalarla bağlı problemlər və çətinliklər bir o qədər çoxaldı.
2023-cü ildə Aşqabad TAPI qaz kəmərinin tikintisinə icazə vermək üçün ABŞ-dən “Taliban” hökumətinə qarşı sanksiyaları yumşaltmağı xahiş edib. Hətta Türkmənistanın ümummilli lideri Qurbanqulu Berdiməhəmmədov 2025-ci ilin martında qeyd edib ki, "layihənin həyata keçirilməsi çoxsaylı hüquqi, kommersiya və maliyyə məsələlərinin həlli ilə bağlıdır. TAPI qaz kəməri layihəsi çərçivəsində neft-qaz sektorunda işlər beynəlxalq təcrübədə müəyyən edilmiş norma və standartlara uyğun aparılmalıdır". Hazırda tamamlanan “Arkadağ İşıqlı Yol” marşrutunun uzunluğu məlum deyil.
"İnvestisiyaların cəlb edilməsi, ilk növbədə TAPI-nın tikintisi üçün Türkmənistan hakimiyyəti 2025-ci il aprelin 23-24-də Kuala-Lumpurda Türkmənistan iqtisadiyyatına Xarici İnvestisiyaların Cəlb edilməsi üzrə 2025-ci il Beynəlxalq Forumunu keçirib, - Karayev xatırladıb. - Lakin bir gün əvvəl, aprelin 22-də Hindistanın Cammu və Kəşmir bölgəsindəki Pahalqam şəhəri yaxınlığında, demək olar ki, təklif olunan TAPI marşrutuna uyğun olaraq terror aktı baş verdi. O, tez bir zamanda TAPI qazının hipotetik alıcıları olan Hindistan və Pakistan arasında genişmiqyaslı hərbi toqquşmaya çevrildi. Hücumun beynəlxalq forumda keçirilməsindən asılı olmayaraq, sərmayəçinin Kualamla əlaqəsi yox idi. Baxmayaraq ki, bəzi müşahidəçilər hücumu birbaşa olaraq TAPI-nın tikintisinə və gələcəyinə qarşı təxribat aktı kimi göstərirlər”.
Onun fikrincə, İranın qaz nəqli infrastrukturundan istifadə etmək və ya digər ölkələrlə ticarət etmək planları, indiki halda SWAP tədarükləri vasitəsilə ayrıca saziş bağlanmış İraq da oxşar problemlərlə üzləşir. İlin əvvəlində İran Türkmənistanın neft yataqlarından Qərbə tranzit dəhlizinin yaradılması üçün öz vəsaiti hesabına, o cümlədən Türkmənistanda infrastruktur tikintisinə başlamaq niyyətində olduğunu bəyan edib. Bu layihənin statusu da hazırda məlum deyil. Karayevin sözlərinə görə, o, ABŞ-nın İrana qarşı eyni sanksiyaları ilə üzləşib.
Baxmayaraq ki, göründüyü kimi, bu qaydanın istisnaları var. Məsələn, 2024-cü ildə ABŞ-nın Türkmənistandakı səfiri Metyu Klimov bildirmişdi ki, türkmən qazının İran üzərindən Azərbaycana mübadilə yolu ilə satışı ABŞ-nın sanksiyalarına məruz qalmayacaq. Bu dövri alışlar Azərbaycan tərəfindən TANAP-TAP boru kəməri ilə Avropaya qaz tədarükü üzrə öhdəliklərini yerinə yetirmək məqsədilə SOCAR və “Türkmənqaz” arasında 2021-ci ildə imzalanmış və ildə 1,5-2 milyard kubmetr həcmində müqavilə əsasında həyata keçirilib.
Eyni zamanda, ABŞ səfiri Türkmənistan qazını Avropaya nəql edə biləcək Transxəzər Boru Kəmərinin tikintisinə dəstəyini ifadə edib. “Aydın təəssürat yaranır ki, türkmən qazı müxtəlif intriqalar və manipulyasiyalar vasitəsilə yeganə “əsl və düzgün” marşruta – Xəzər dənizindən keçərək Avropaya doğru sövq edilir. Təbii ki, layihənin əsas operatoru ilə bağlı sual yaranır və bu rol üçün artıq pərdəarxası mübarizə gedir”, - deyə D. Karayev qeyd edib.
Politoloq izah edib ki, Azərbaycan artıq dövlətə məxsus ADNOC-un (Əbu-Dabi Milli Neft Şirkəti, BƏƏ) beynəlxalq investisiya qolu olan XRG ilə Cənub Qaz Dəhlizinə investisiyalarla bağlı memorandum imzalayıb. Sənədin təfərrüatları verilmir, lakin ADNOC və XRG 2025-ci ilin aprelində Türkmənistan hökuməti ilə Malayziyanın “Petronas” şirkəti ilə birgə neft yatağının gələcək işlənməsi ilə bağlı böyük saziş imzalayıb. Bununla belə, layihə ilə maraqlanan yeganə regional oyunçu onlar deyil.
Karayevin sözlərinə görə, mühüm aspekt həll olunmamış qalır: Avropa İttifaqına qaz tədarükü üçün uzunmüddətli müqavilələr.
SOCAR prezidenti Rövşən Nəcəf bu məsələdə kifayət qədər konkret mövqe nümayiş etdirib: "Biz Avropadan və ya Avropa İttifaqından vəsait cəlb etmədən Avropaya qaz tədarükünü təxminən 60 faiz artırmışıq. Lakin bu tədarüklərin sabitliyini təmin etmək və onların həcmini artırmaq üçün qaz kəmərini genişləndirmək lazımdır. Buna nail olmaq üçün Avropa alıcılarından uzunmüddətli müqavilə zəmanətləri, eləcə də onların Avropa İttifaqında maliyyə qurumlarının dəstəyi lazımdır".
"Azərbaycan ilk dəfə deyil ki, belə bəyanatlar verir, - Karayev vurğulayıb. - Ancaq indi vəziyyət kəskin şəkildə dəyişib və Azərbaycanla Türkmənistan arasında münasibətlərin kəskin istiləşməsi ilə əlaqədar olaraq SOCAR Türkmənistanın maraqlarına təsirli şəkildə lobbiçilik edir, təbii ki, Türkmənistan qazının Avropaya nəzərdə tutulan tranzitində əsas oyunçu kimi öz maraqlarını da unutmadan”.

Y. QACAR