Üçtərəfli görüşün əks sədası ANALİTİK

Türkmənistan, Azərbaycan və Özbəkistan nəqliyyat marşrutlarını inkişaf etdirmək barədə razılığa gəliblər

Türkmənistan, Özbəkistan və Azərbaycan nəqliyyat və logistika infrastrukturunu inkişaf etdirmək üçün yeni regional ittifaq yaratmaq üçün güclərini birləşdirir. Rusiyada hesab edirlər ki, “bu addım təkcə regional inteqrasiya istəyi ilə deyil, həm də Mərkəzi Asiya və Əfqanıstanın xammallarına çıxışı təmin edən Avropanın “Qlobal Gateway” strateji təşəbbüsünə əməl etməkdən irəli gəlir”. Hətta bu planlar üçün əsas sınağın Xəzər dənizinin kritik dayazlaşması ola biləcəyini də irəli sürürlər. Qeyd edək ki, Türkmənistan, Azərbaycan və Özbəkistan liderləri dostluq əlaqələrini möhkəmləndirmək üçün Avaza milli turizm zonasında görüş keçiriblər.

Avqustun əvvəlində BMT-nin dənizə çıxışı olmayan inkişaf etməkdə olan ölkələr üzrə III konfransı çərçivəsində Özbəkistan, Türkmənistan və Azərbaycan yeni regional ittifaqın yarandığını elan ediblər. Türkmən xalqının lideri, Xalq Məsləhətinin (Xalq Şurasının) sədri Qurbanqulu Berdiməhəmmədovun təklif etdiyi bu təşəbbüs avqustun 22-23-də hazırlanıb - Azərbaycan və Özbəkistanın başçıları yenidən Türkmənistana səfər ediblər. Bu görüşün məqsədi geniş spektrdə kommunikasiya və əməkdaşlıq perspektivlərini ətraflı müzakirə etmək idi. Səfər proqramına Qurbanqulu Berdiməhəmmədov və prezidentlər İlham Əliyev və Şavkat Mirziyoyev arasında ikitərəfli danışıqlar, ardınca isə tammiqyaslı üçtərəfli sammit daxil edilib.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev xüsusilə vurğulayıb ki, belə üçtərəfli görüşlər sadəcə söhbət deyil, qardaş ölkələrə “əla nəticələr” verəcək real faydalardır. “Azərbaycan, Türkmənistan və Özbəkistan Şərqlə Qərbi, Şimalla Cənubu birləşdirən mühüm geostrateji mövqeyə malikdir. Ölkələrimizin qarşısında nəqliyyat-tranzit əməkdaşlığı sahəsində yeni vəzifələr və imkanlar durur. Bunların arasında Orta Dəhliz, limanların genişləndirilməsi, dəmir yolu məsələlərini biz bu gün hörmətli qardaşım Qurbanqulu Məlikquliyeviçlə geniş müzakirə etdik. Bu məsələləri Şavkat Miromonoviçlə də son görüşümüzdə müzakirə etmişik. Yəni, üç ölkənin nəqliyyat, tranzit, logistika istiqamətində birgə səylər göstərməsi nəinki ölkələrimiz üçün, böyük region üçün mühüm əhəmiyyət daşıyacaq.

Mənim qardaşlarımın qeyd etdikləri kimi, energetika sahəsində əməkdaşlıq etmək üçün gözəl imkanlar var. Bizim Türkmənistanla ənənəvi energetika əməkdaşlığımız vardır. Biz Özbəkistanla da bu sahəyə artıq qədəm qoymuşuq. Bizim dövlət neft şirkətimiz SOCAR artıq Özbəkistanda neft yatağının işlənilməsinə də başlayıb, kontrakt imzalanıb. Ümid edirik ki, yaxın bir-iki il ərzində bizə gözəl xəbərlər verəcəklər. Özbəkistanda böyük neft yatağının kəşf edilməsi xəbərini biz hamımız səbirsizliklə gözləyirik”, deyə dövlətimizin başçısı bildirib.

Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyev öz növbəsində əlavə edib ki, üç ölkənin böyük tranzit potensialı var. Mövcud və yeni nəqliyyat dəhlizlərini birləşdirməklə, Özbəkistan liderinin fikrincə, Özbəkistan, Türkmənistan və Azərbaycan ərazilərindən keçməklə Çini Cənubi Asiya, Yaxın Şərq və Avropa ilə birləşdirəcək etibarlı və səmərəli marşrut yaratmaq olar.

Özbəkistan artıq bu sahəni fəal şəkildə inkişaf etdirir: Çin-Özbəkistan dəmir yolunun tikintisinə başlanılıb, Pakistan və Əfqanıstanla Trans-Əfqan dəhlizi haqqında memorandum imzalanıb. Mirziyoyevin sözlərinə görə, yeni yük axınları hər üç ölkənin infrastrukturunu yükləməlidir. Liderlər həmçinin Zəngəzur dəhlizinin də daxil olduğu Orta Marşrutun inkişafını müzakirə ediblər. Həmçinin Türkmənbaşı və Bakı limanlarının modernləşdirilməsi - onların keçid qabiliyyətinin artırılması, müasir logistikanın yaradılması, vahid tarif siyasəti, rəqəmsallaşma və yüklərə nəzarət məsələləri müzakirə olunub. Özbəkistan da öz növbəsində biznesin əsas bazarlara daha sürətli və gəlirli daxil olmasına kömək etmək üçün nəqliyyat tariflərini azaltmağa hazırdır. Bundan əlavə, Özbəkistan Xəzər dənizi ilə daşıma üçün öz bərə potensialını inkişaf etdirməkdə maraqlıdır. Bütün bu təşəbbüslərin həyata keçirilməsi üçün Mirziyoyev yol xəritəsinin yaradılmasını və əsas istiqamətlər üzrə nazirlərin mütəmadi görüşlərinin təşkilini təklif edib.

Qurbanqulu Berdiməhəmmədov Avropaya yaşıl enerjinin tədarükü layihəsinin perspektivlərini də qeyd edib. O, ənənəvi karbohidrogenlər sahəsində geoloji kəşfiyyat və Xəzər şelfində yataqların işlənməsi imkanlarının birgə öyrənilməsini təklif edib.

Üç ölkənin - Türkmənistan, Azərbaycan və Özbəkistanın bu ittifaqı artıq institusionallaşdırılıb. Bu, daha çox onlar arasında artıq formalaşan əlaqəni möhkəmləndirməyindən irəli gəlir. İqtisadi baxımdan Türkmənistan və Qazaxıstanın iştirakı olmadan bu cür tərəfdaşlıqlar öz mənasını itirir - axı Özbəkistanın Xəzər dənizinə çıxışı yoxdur. Əgər, ilin birinci yarısında Azərbaycan və Türkmənistan arasında ticarət dövriyyəsi təxminən 140 milyon dollar təşkil edirdisə, Özbəkistanla ticarətin həcmi 500 milyona yaxınlaşıb, halbuki, bu rəqəm ötən ilin sonuna olan məlumata görə, 1,15 milyard dollar idi.

Ölkələrdə oxşar malların istehsalı bu alyansı daha çox siyasi motivli edir. Bu, beynəlxalq arenada ölkələrin mövqelərini gücləndirmək və tranzit icazələri ilə bağlı çətinliklərə baxmayaraq, Özbəkistanın ixracını və Türkmənistan və Azərbaycan ərazisindən tranzitini asanlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulub. İndi bu, daha çox qeyri-rəsmi birlikdir, lakin bütün iştirakçılar üçün faydalı olan real nəqliyyat və logistika layihələri həyata keçirilərsə, tam hüquqlu bir birlik olmaq potensialına malikdir.
Türkmənistanlı ekspert Derya Karayevin fikrincə, bu sammit Mərkəzi Asiya və Xəzər regionu ölkələrinin Avropaya çıxışını təmin etmək, onun xammalına, o cümlədən Əfqanıstana çıxışı, eləcə də regiondan Çinə tranzit marşrutlarına çıxışı təmin edən iri mütərəqqi prosesinin tərkib hissəsi kimi qəbul edilə bilər və edilməlidir. "Real fəaliyyətlərin konsepsiyası və proqramı çoxdan təsvir edilib və Qlobal Gateway adlanır və o, məhz bu ideyaya uyğunlaşdırılıb. Növbəti addım Mərkəzi Asiya dövlətləri başçılarının sentyabrda Daşkənddə keçirilməsi planlaşdırılan sammiti olacaq, burada İlham Əliyev artıq dəvət olunub və onun bu formata qoşulması ilə bağlı fikirlər artıq səsləndirilir, bütünlüklə razılıq nəinki bütünlüklə yekunlaşmalıdır. Bütün bunların finalı isə dekabrda Aşqabadda Türkmənistanın daimi neytrallığının 30 illiyinə həsr olunmuş “Sülh və Etibar” beynəlxalq forumunda olacaq”, - Derya Karayev bildirib.

Ekspert vurğulayıb ki, artıq demək olar ki, bütün Avropa liderləri “Sülh və Etibar” forumuna dəvət alıblar: Avropa Komissiyasının rəhbəri Ursula fon der Leyen, Avropa Şurasının prezidenti Antonio Kosta, Almaniya, Fransa, İsveçrə Konfederasiyasının prezidentləri, İtaliya və Gürcüstanın baş nazirləri, Şahzadə II Albert, Monakoya Kralı II Albert, Estoniya və Litva liderləri, İsveçrə, Kipr. Euronews televiziya şirkətinin idarə heyətinin sədri Pedro Varqas David, həmçinin BMT-nin baş katibi Antonio Quterreş, Çin, İran, Qətər, İraq və Mərkəzi Asiya ölkələrinin liderləri də dəvətlilər sırasındadır. Amma Rusiya bu tədbirə dəvət almayıb. "Təşkilatçılar, ilk növbədə, Rusiyaya tam dost olmayan dövlətlərin başçılarını dəvət edərək, bu ölkədən yüksək səviyyəli qonaqların iştirakını qeyri-mümkün etmək üçün hər şeyi ediblər. Türkmənistanın Avaza şəhərində keçirilən görüş ərəfəsində Vaşinqtonda Türkmənistanın Xarici İşlər Naziri Rəşid Meredov və ABŞ Dövlət Katibi Mark Rubio arasında transxəzər və digər nəqliyyat və logistika layihələrinə inteqrasiya etmək barədə danışıqlar aparılıb”, - ekspert vurğulayıb. Onun fikrincə, regionda Rusiya ilə Qərbin qarşıdurmasına birmənalı qiymət vermək çətindir, çünki hər bir ölkənin öz prioritetləri var. Beləliklə, Türkmənistan Rusiyanın “Şimal-Cənub” layihəsini dəstəklədiyini bəyan etməsinə baxmayaraq, Rusiyanın mövqelərinə təsir edə biləcək problemlərlə üzləşir. "Əsas məsələ nəqliyyat konsepsiyalarında mühüm rol oynayan Xəzərin vəziyyətidir. Zaman-zaman Xəzəryanı ölkələrin yüksək rütbəli nümayəndələri Rusiyanın dəniz səviyyəsinin aşağı salınmasına görə məsuliyyət daşıdığını nəzərdə tutan təkliflər səsləndiriblər. Üstəlik, Türkmənistan Xəzəryanı ölkələrin fövqəladə sammitinin çağırılmasını təklif edib, lakin bu, praktiki olaraq bu problemin müzakirəsi ideyası ilə bağlı olub. Xəzər dənizinin ətraf mühitinin mühafizəsi üzrə Tehran Konvensiyasının imzalanmasının ildönümü şərəfinə növbəti və yubiley sammitinin çağırıldığını elan edən İrandır”, - deyə Karayev qeyd edib.

Bura BMT proqramı və ya layihəsi statusu almalı olan yeni Xəzər ekoloji platforması təşəbbüsü də daxil edilib. Bununla belə, Rusiya hakimiyyətinin iki həftə əvvəl Türkmənistanın Avaza şəhərində keçirilən BMT-nin dənizə çıxışı olmayan ölkələrin III konfransında səsləndirdiyi eyni mövqe bu həvəsi bir az da soyudub, çünki Rusiya baş nazirinin müavini Dmitri Patruşev bütün ekoloji məsələlərin müstəsna olaraq Tehran Konvensiyasının mövcud müqavilə bazası çərçivəsində həll ediləcəyini bəyan edib. Və təbii ki, bu nəqliyyat və siyasi intriqaların ən zəif həlqəsi Xəzər dənizidir, onun səviyyəsinin aşağı düşməsi artıq dəniz daşımalarının maya dəyərinin artmasına gətirib çıxarır və gələcəkdə bu amil hətta su anbarı vasitəsilə tranzitin fundamental mövcudluğu üçün həlledici ola bilər.

V.VƏLİYEV