“Yoxsul ola bilərəm, amma zövqsüz yox...” Teofil Qotye üçün əsl zənginlik nə idi?

Bu gün fransız şair, yazıçı Teofil Qotyenin anım günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə müəllif haqqında maraqlı faktları təqdim edir.
Teofil Qotye romantizm hərəkatının içindən çıxsa da, heç vaxt bu cərəyanın əsiri olmadı. Onu bəzən “romantiklərin romantiki” adlandırsalar da, sonrakı əsərləri bədii realizmə keçidin əsasını qoymuşdu.

Gənclik illərində Viktor Hüqonun “Hernani” tamaşasını müdafiə edənlərdən biri idi. Lakin zaman ötdükcə romantizmin həddən artıq emosional təbiətinə qarşı çıxdı. “Sənət, yalnız sənət üçündür” fikrini söyləyəndə dövrün fransız ədəbi mühitində qiyamət qopmuşdu.

Qotye sənəti həyatın xidmətçisi yox, həyatın üstündə dayanan azad varlıq saydığından, bu düşüncə sonradan özünü göstərən estetizm və simvolizm cərəyanlarının təməlini qoyacaqdı.

Qotye gəncliyində yazıçı yox, rəssam olmaq istəyirdi. Parisdə Delakrua və Jeriko kimi sənətkarların təsiri ilə boyakarlığa meyil salmışdı.

Ancaq maddi sıxıntılar və rəssamlıqda uğur qazana bilməmək onu ədəbiyyata gətirdi. Buna baxmayaraq, rəssamlıq sevgisi onun yazı üslubunda ömür boyu yaşayacaqdı. Təsvirləri elə canlı idi ki, oxucu sanki rəsm əsərinə baxırdı.
Nəsildaşları Qotyeni “sözlə şəkil çəkən yazıçı” adlandırırdılar.

1835-ci ildə çap olunan “Mademuazel de Mopən” romanı dövrün ədəbi mühitində böyük səs-küy yaratdı. Əsərdə cinsi rollara və mənəvi azadlığa dair cəsarətli fikirlər yer alırdı.

Cəmiyyət romanı “əxlaqsızlıq manifesti” kimi damğaladı. Amma Qotye insan azadlığının sərhədsizliyini göstərirdi. O, qəhrəmanını kişi və qadın kimliyindən azad edib saf bir “ruhi varlıq” kimi təqdim etmişdi.

Bu ideya o dövrdə inqilabi sayılırdı. Bu gün isə əsər fransız ədəbiyyatında feminist çalarlarla zəngin olan estet mətn kimi qəbul edilir.

Teofil Qotye Viktor Hüqo ilə həm dost, həm də ədəbi silahdaşı idi. Onların dostluğu “Hernani savaşı” - klassiklər və romantiklər arasındakı teatr qarşıdurması dövründə yaranmışdı.

Gənc Qotye həmin vaxt Hüqoya dəstək üçün qırmızı jilet geyinmişdi. Bu geyim sonradan gənclərin azadlıq simvoluna çevrildi. Hüqo onu “sözün rəssamı” adlandırırdı.

Baxışlarındakı fərqliliklərə baxmayaraq, aralarındakı dostluq illərlə davam etdi. Hüqo üçün ədəbiyyat insanı xilas etməli idi, Qotye üçün isə sadəcə gözəlliyi yaşatmalı.

Qotye yalnız yazıçı yox, həm də dövrünün ən iti qələmli jurnalistlərindən idi. “La Presse” qəzetində yazdığı sənət və teatr resenziyaları Parisin mədəni həyatını işıqlandırırdı.

O, tamaşaları sadəcə tənqid etmirdi, onlara müəyyən estetik ölçü ilə baxırdı. Hər yazısında oxucunu gözəlliyi duymağa öyrədirdi. Bu yazılar fransız tənqidçiliyində yeni mərhələ yaratdı.

Qotye jurnalistikadan qazandığı pulla ədəbiyyata sərmayə qoyurdu.

Qotyenin ən məşhur fikri “L’art pour l’art” - “Sənət sənət üçündür” cümləsidir. Sənətin mənəvi və ictimai borcdan azad olduğunu bildirən Qotye bu ifadəni 1835-ci ildə səsləndirmişdi.

Qotye üçün sənət vəzifə, öhdəlik, məsuliyyət deyil, zövq idi. O sənəti siyasətlə çirkləndirmək istəmirdi. Bu düşüncə ona həm düşmən, həm də sadiq pərəstişkarlar qazandırdı.

Qotye Şərq mədəniyyətinə heyran idi. Misir və Aralıq dənizi səyahətləri ilhamını alovlandırmışdı.

“Misirə səyahət” əsərində piramidaları və Nil sahillərini mistik məkanlar kimi təsvir edir, Şərqi ekzotik yer kimi yox, insan ruhunun dərinliklərini göstərən güzgü kimi görürdü. “Avropanın ruhu Şərqdə nəfəs alır”, - deyirdi.

Teofil Qotyenin poetik dili o qədər dəqiq idi ki, tənqidçilər onu “söz heykəltəraşı” adlandırırdılar. Bir sözü dəyişmək üçün bəzən saatlarla düşünərdi.

Hər misrası incə işlənmiş kompozisiyaydı. “Emo və Kamö” kitabında hər şeiri daş kimi cilalanmışdı. Bu üslub sonradan "Parnas" məktəbinin yaranmasına səbəb oldu.

Onun ardınca Lekont de Lil və Herediya kimi şairlər yetişdi. Qotye poeziyada “soyuq gözəllik” anlayışını formalaşdırmışdı.

Məşhurluğuna baxmayaraq, Qotye uzun illər maddi sıxıntı içində yaşadı. Yazılarını qəzetlərə ucuz qiymətə satmaq məcburiyyətində qalırdı. Ailəsinin dolanışığı üçün hər gün mübarizə aparırdı.

Parisdəki evi həm də iş yeri idi. Amma bu çətinliklər onun sənət eşqini sındırmadı. “Yoxsul ola bilərəm, amma zövqsüz yox”, - deyirdi. Qotye üçün əsl zənginlik ruhun dərinliyində idi.

Qotyenin qızı Judit Qotye atasının yolunu davam etdirərək yazıçı və tərcüməçi peşəsinə yiyələndi. O, Çin və Yapon ədəbiyyatını Fransaya tanıdan ilk tərcüməçilərdən idi.

Atası onun istedadını gənc yaşında duymuşdu. Judit yazı, rəsm və musiqi ilə dolu bir evdə böyümüşdü. Asiya mədəniyyətinə olan marağı atasının Şərq sevgisindən gəlirdi.

Onun romanları Parisdə maraqla qarşılanırdı. Beləcə, Qotye ailəsi ədəbi bir sülaləyə çevrilmişdi.

Qotye və Balzak bir-birinə hörmət etsələr də, ədəbi baxışlarında ciddi fərqlər vardı. Balzak ədəbiyyatı cəmiyyətin aynası sayırdı, Qotye isə onu həyatın fövqündə görürdü. Aralarındakı söhbətlər çox vaxt mübahisəyə çevrilirdi.

Qotye bir dəfə demişdi: “Balzakın romanları gözəlliyin yox, həyatın ağır nəfəsidir”. O, sənəti zövq, harmoniya və estetik dəyərlərin təcəssümü kimi görürdü. Balzak isə yazılarında cəmiyyətin iç üzünü, insanın sosial və iqtisadi zəncirlərini, həyatın çirkli tərəflərini açırdı. Qotye üçün bu, sənətin saflığını pozan “ağır nəfəs” idi. Yəni dünyanın tozu, qayğısı, kədəri. Bu cümlə ilə o demək istəyirdi ki, Balzakın romanlarında bədii gözəllik deyil, həyatın yorucu gerçəklikləri nəfəs alır.

Bu söz Paris ədəbi çevrələrində uzun müddət danışıldı. Yenə də Balzak onun sənət duyumuna valeh idi. İki nəhəng bir-birini tamamlayan ziddiyyətlər kimi tarixdə qaldı.

Qotye özünü “dil fəhləsi” adlandırırdı. Hər gün eyni saatda yazı masasına oturur, saatlarla cümlənin üstündə işləyirdi, işləyirdi, işləyirdi... İlhamı gözləmirdi, onu öz zəhmət ilə çağırırdı.

Dostları deyirdilər ki, onun yazı prosesi laboratoriya kimidir. Qotye estetik nizamı yazı üsuluna çevirmişdi. O, zövqlə intizamı birləşdirə bilən az sayda sənətkarlardan idi.

Qotye qadınları sadəcə sevgi obyekti yox, ilahi gözəlliyin təcəssümü kimi görürdü. Qadın bədənini təsvir edərkən cəsarətli, amma ehtirassız idi. Yazılarında qadın gözəlliyini rəng, ritm və harmoniya ilə təqdim edirdi.

Bəzən bu yanaşmaya görə onu tənqid edirdilər. Lakin Qotye üçün qadın həyatın estetik tərəfini təmsil edirdi. “Mademuazel de Mopən”dəki qadın qəhrəman bunun simvoludur. Qadın azadlığı onun üçün gözəlliyin davamı idi.

Qotye çox səyahət etmişdi. İspaniya, İtaliya, Misir, Əlcəzair... Hər səfərində yeni rənglər və duyğular kəşf edirdi. “İspaniyaya səyahət” əsərində bu ölkəni rəssam gözü ilə təsvir etmişdi.

Hər səyahət bir yazının toxumunu əkirdi. “Səyahət ruhun nəfəs almasıdır”, - deyirdi.

Qotye həyatda faniliyi erkən anlayanlardandı. Ölüm mövzusuna qorxusuz, estetik bir baxışla yanaşırdı. “Ölüm yorulmuş ruhun yuxusudur”, - deyirdi. Son illərində xəstə olsa da, yazmaqdan imtina etmədi.

Vəfatından sonra Parisdəki Monmartr qəbiristanlığında dəfn olundu. Qəbri bu gün də ziyarət yerinə çevrilib.

Qotyenin evi o dövrün sənət mühitinin toplanma yerinə çevrilmişdi. Bodler, Flober, Nerval və Delakrua tez-tez onun evində görüşürdülər.

Bu dostluqlar qarşılıqlı ilham mühiti yaratmışdı. Bodler öz “Şərin çiçəkləri” kitabını Qotyeyə həsr etmişdi. Qotye bu həsr olunmanı “sənətin şərəf medalı” adlandırırdı.

O, gənc yazıçıların ağsaqqalı idi. Onun evi ədəbi məktəb sayılırdı.