525ci qəzet Böyük Yaxın Şərq: Gözləmə rejimi bitdi, dəyişikliklər mərhələsi başladı

Xaqani CƏFƏRLİ

Qazaxıstanın öz paytaxtını Suriyadakı vəziyyətin siyasi nizamlanması üzrə danışıqlar platforması kimi təklif etməsinin nəticəsində 2017-ci ilin yanvarında yaranan "Astana formatı"nın iştirakçıları Rusiya, Türkiyə və İranın Suriyada nail olduğu atəşkəsin Yaxın Şərqi sirkələyən "Ərəb baharı"na son qoyduğu düşünülsə də, əslində bölgədə keçid mərhələsi hesab oluna biləcək "gözləmə rejimi"ni yaratmışdı. "Gözləmə rejimi" keçid mərhələsi olduğu üçün uzun müddət davam edə bilməzdi və ona görə də "Astana formatı"nın iştirakçıları Suriyada atəşkəsi cəmi yeddi il qoruya bildilər.

İranın xarici işlər naziri Abbas Araqçı "Tasnim" agentliyinə açıqlamasında bildirib ki, Suriyadakı müxalif qrupların hücumu haqqında Tehranda məlumat olub və bu məlumatı Suriya hökuməti ilə bölüşüblər. Nüfuzlu "Reuters" agentliyinin məlumatına görə, dekabrın 8-də Dəməşqdə hakimiyyəti ələ keçirən silahlı qruplar genişmiqyaslı hücum təşkil etmək niyyətləri ilə bağlı Türkiyəni altı ay əvvəl xəbərdar ediblər. "Astana formatı"nda təmsil olunan iki ölkə - Türkiyə və İranın Suriyadakı silahlı qüvvələrinin hücuma hazırlaşdıqları haqqında məlumatlı olmaları halında Rusiyanın bilgisiz olması mümkün deyil. Belə olduğu halda Suriyada atəşkəsi təmin etməli olan "Astana formatı"nın bu missiyanın öhdəsindən gələ bilməməsi son illər baş verən geosiyasi dəyişikliklərin nəticəsidir. Ukraynaya qarşı müharibəyə başlamaqla beynəlxalq münasibətlərdən və qlobal iqtisadiyyatdan kənarlaşdırılan, 34 aylıq müharibədə nəhəng itkilər verən Rusiyanın "ikinci cəbhə"də hərbi əməliyyatlar aparmağa qadir olmaması, İsrailin HƏMAS və "Hizbullah" hərəkatına qarşı hərbi əməliyyatları ilə İranın bölgədəki gücünü sarsıtması "Astana formatı"nın Suriyada atəşkəsi qorumasını mümkünsüz edirdi. "Astana formatı"nın ərəb ölkələrinin cəlb edilməsi ilə genişləndirilməsi fikirlərinin meydana çıxması da bu reallığın diktəsi olsa da, artıq gec idi. Məhz buna görə də, silahlı qrupların Suriya hökumət qüvvələrinə qarşı hücumlara başlamasından sonra Tehran və Moskvanın diplomatik cəhdləri heç bir nəticə vermədi.

"Astana formatı"nın öz missiyasının öhdəsindən gələ bilməməsi, Suriyada hökm sürən dərin iqtisadi böhran və silahlı qrupların "Gözləmə rejimi" müddətində güclərini artıraraq hökumətə qarşı çıxış etmək səviyyəsinə gəlməsi son günlər baş verən hadisələri qaçınılmaz edirdi. "Heyət Təhrir əş-Şam" terror təşkilatının öncülüyündə hərəkət edən silahlı qrupların qısa müddətdə uğur qazanaraq paytaxt Dəməşqi ələ keçirmələri və Ərəb Sosialist Bəəs Partiyasının 61 illik iqtidarına son qoyması da yuxarıda sadalanan şərtlərin yaratdığı vəziyyətdə mümkün ola bildi.

Suriyada 61 illik siyasi rejimin devrilməsinin təsirləri isə bütün bölgədə, hətta Böyük Yaxın Şərqin hər tərəfində hiss ediləcək. Məlum olduğu kimi, coğrafi baxımdan Böyük Yaxın Şərq Türkiyədən Sudana, Mərakeşdən Pakistana qədər uzanan geniş bir coğrafiyanı əhatə edir. Neft və qaz ehtiyatlarına görə dünyanın ən böyük regionlarından biri olan Böyük Yaxın Şərq həm də Avropa ilə Asiya arasında quru "körpü"lərdən biridir. Buna görə də bu çoğrafiya bütün böyük dövlətlərin maraq dairəsindədir. Eyni zamanda bu bölgədə baş verən proseslər dünyanın əksər ölkələrinə təsir edir. Məsələn, "Ərəb baharı"nın nəticəsində bölgədə siyasi sabitliyin pozulması Çinin Yaxın Şərqdə ciddi iqtisadi və siyasi itkilərinə səbəb olmuşdu. Çünki Çin enerji daşıyıcılarına (neft, qaz, kömür) olan tələbatını əsasən Yaxın Şərq ölkələrindən idxalat hesabına təmin edir.

Suriyada silahlı qrupların 11 günlük hücumu nəticəsində Dəməşqdə baş verən hakimiyyət dəyişikliyinin ciddi hadisələrə səbəb olacağını söyləməyə imkan yaradan digər bir mühüm məqam Suriyada yalnız hakimiyyət dəyişikliyinin deyil, həm də rejim dəyişikliyinin baş verməsidir. Ərəb coğrafasiyasındakı çox az sayda dünyəvi dövlətlərdən olan Suriyada bundan sonra şəriətə əsaslanan bir rejimin qurulması ehtimalı çox yüksəkdir. Suriyada şəriət rejiminin qurulması ilə bölgədəki əksər dünyəvi dövlətlərdə radikal islamçı hərəkatlarını ruhlandıracaq. Artıq bunun bəzi simptomları hiss olunur.

Suriyada 61 illik rejimin süqutu Rusiyanın Yaxın Şərq siyasətində çox ciddi uğursuzluğu hesab oluna bilər. Qeyd edək ki, Bəşər Əsəd iqtidarının devrilməsindən əvvəl də, Ukraynaya qarşı müharibənin başlamasından sonra da Rusiyanın Yaxın Şərqdə təsirinin azalması müşahidə olunurdu. Hətta bir çox siyasi müşahidəçilər Ukraynaya qarşı müharibə başladıqdan sonra Rusiyanın ərəb coğrafiyasında təsirinin azalaraq 1950-ci illərdən, ərəb-İsrail müharibələri dövründən bəri ən aşağı səviyəyə düşdüyü qənaətində idilər. Moskva uzun bir müddət ərzində ərəb dövlətlərinin əsas silah təchizatçılarından biri olub. Ukraynaya qarşı müharibə bu sahədə Rusiyanın mövqelərinin kəskin zəifləməsinə səbəb olub. Digər tərəfdən Rusiyanın Qərbin enerji bazarlarından çıxarılması da Moskva ilə regionun neft-qaz ixracatçısı dövlətlərlə münasibətlərində gərginlikləri artırıb. Rusiya iqtisadi münasibətlərin Qərbin sanksiyalarına məruz qalmaq təhlükəsinin yaratdığı qorxu da Moskvanın ərəb coğrafiyasında nüfuzunu kəskin zədələmişdi. Belə bir vəziyyətdə Kremlin dəstəklədiyi Bəşər Əsəd iqtidarının devrilməsi, keçmiş prezidentə Moskva tərəfindən sığınacaq verilməsi Rusiyanın ərəb coğrafiyasında arzuolunmaz dövlətə çevirə bilər.

Bəşər Əsədin hakimiyyətdən devrilməsinin ən güclü təsirlərini hiss edəcək ölkələrdən biri, hətta birincisi heç şübhəsiz İrandır. Suriyaya nəzarəti itirməklə İran Yaxın Şərqdə çox böyük güc itirdi. Bundan sonra İranın öz sərhədləri daxilinə çəkilməsi prosesi sürətlənəcək. HƏMAS və "Hizbullah" hərəkatının məruz qaldığı sarsıdıcı hərbi məğlubiyyətlərin ardınca Bəşər Əsədin iqtidardan devrilməsi, üstəlik, Dəməşqdə İranın qatı əleyhdarlarının hakimiyyəti ələ keçirməsi Tehranın İslam İnqilabından sonrakı xarici siyasətinin tam iflası deməkdir. Tehrandakı mövcud rejimin xarici siyasəti yenidən düzənləməsi mümkün olmadığını da nəzərə alanda, yaranmış vəziyyət İran üçün ciddi risklər yaradacaq.

Suriyada 61 illik rejimin devrilməsi "Astana formatı"nda təmsil olunan üç dövlətdən ikisi, Rusiya və İran üçün ciddi uğursuzluq olduğu halda, Türkiyənin bölgədə mövqelərini gücləndirib. Ancaq bunun qalıcı olması Türkiyənin atacağı addımlardan, bu addımlara NATO üzrə müttəfiqlərinin dəstəyini alıb-almamasından asılı olacaq. Belə demək olar ki, Türkiyə Suriyadakı 61 illik rejimin devrilməsi Türkiyə üçün imkanlarla yanaşı, risklər də yaradır.

Bütövlükdə isə Suriyada 61 illik rejimin devrilməsi Böyük Yaxın Şərqdə "gözləmə rejimi"ni bitirib, dəyişikliklər mərhələsi başlatmaqla bu coğrafiyadakı bütün ölkələrə təsir edə biləcək siyasi-ideoloji dalğa yaradıb.