ABŞ da büdcə və hökumət böhranı: “Şatdaun” necə yekunlaşacaq? TƏHLİL

ABŞ-da “şatdaun” baş verdi (növbəti maliyyə ili üçün qəbul edilmiş büdcənin olmaması səbəbindən hökumət əməliyyatlarının dayandırılması- maliyyə çatışmazlığı səbəbindən bir sıra dövlət xidmətləri dayandırılır, dövlət işçilərinə maaş verilmir, məzuniyyət verilir, hətta işdən çıxarılır. Bu, ABŞ Konqresi büdcəni qəbul edənə qədər davam edir).

Oktyabrın 1-də ABŞ-da yeni maliyyə ili başladı və onun başlanğıcı hökumətin fəaliyyətinin və maliyyələşdirilməsinin müvəqqəti qismən dayandırılması ilə əlamətdar oldu. Konqres 2025-2026-cı maliyyə ili üçün büdcəni qəbul edə bilmədiyi üçün bu qaçılmazdır.

Belə hallarda, bir qayda olaraq, bir neçə həftə davam edən müvəqqəti büdcə qəbul edilir və bu, qarşı tərəfə kompromis əldə etməyə imkan verir. Lakin Konqresdəki Respublikaçılar və Demokratlar müvəqqəti büdcə ilə bağlı razılığa gələ bilməsələr, hökumətin fəaliyyəti dayandırılacaq.

Hökumətin bağlanması necə işləyir?

Hökumətin bağlanması zamanı bəzi hökumət funksiyaları “pauza olunur”. Konqresin təsdiqini tələb edən fəlaiyyətlər, həyati əhəmiyyətli və təhlükəsizliklə əlaqəli olmayan hər şey müvəqqəti olaraq dayandırılır. Yüz minlərlə işçi işdən çıxarılır (onlara maaşlar sonradan geri tarixə ödəniləcək). Hətta kritik funksiyaları yerinə yetirən və işləməyə davam edənlər də maaşlarını maliyyələşmə bərpa olunduqdan sonra alırlar.

Hansı sahələr işləməyə davam edir?

Sosial Müdafiə (pensiya) və Medicare ödənişləri davam edir- onlar məcburi xərclərdir və illik büdcədən asılı deyillər. Bununla belə, əhaliyə xidmət göstərən ofislər və zəng mərkəzləri güzəştli qrafiklə işləyir. Medicaid proqramlarını dəstəkləmək üçün dövlətlərə ödənişlər davam edir.

Dövlət poçt xidməti fəaliyyətini davam etdirir. Onun cari fəaliyyəti öz gəlirləri hesabına maliyyələşdirilir.

Hava limanı dispetçerləri və nəqliyyatın təhlükəsizliyinə nəzarət edən Nəqliyyat Təhlükəsizliyi İdarəsi daxil olmaqla, təhlükəsizliklə məşğul olan təşkilatlar fəaliyyətini davam etdirir.

FTB, hərbi, həbsxana xidməti və meteoroloqlar xidmət etməyə davam edir. FEMA (Fövqəladə Hallar üzrə Federal Agentlik) fəaliyyətini davam etdirir.

SNAP (Əlavə Qidalanma Yardım Proqramı) kəsilmir. Talonlar adətən əvvəlcədən mövcud fondlar və xüsusi icazələr tərəfindən dəstəklənir. Uzun müddətli bağlanma zamanı fasilələr mümkündür.

Pasport və vizanın işlənməsi davam edir. Bu mümkündür, çünki bu fəaliyyətlər Konqresdə büdcə məsələlərindən asılı olmayaraq yığılmağa davam edən vergi gəlirləri hesabına maliyyələşdirilir.

Federal borc üzrə faizlər vaxtında ödənilir.

Əməliyyatları dayandırmaq və ya azaldılmış gücdə işləmək nədir?

Daxili Gəlir Xidməti (IRS) əməliyyatlarını azaldır. Bəzi yoxlamalar dayandırılır, vətəndaşların qarşılıqlı əlaqəsi funksiyaları (zənglərin idarə edilməsi, vətəndaş sorğuları şöbələri) əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırılır və yalnız “kritik funksiyalar” fəaliyyətini davam etdirir.

Milli parkların və muzeylərin fəaliyyəti dayandırılır, qrant ödənişləri dondurulur, büdcədən maliyyələşən tədqiqatlar dayandırılır. Yeni müqavilələr və satınalmalar, yeni qrant mükafatları kimi dayandırılır.

Uçuşlar davam edərkən, hava hərəkəti dispetçerinin işə götürülməsi və təlimi dayandırılır və bəzi Federal Aviasiya Administrasiyasının layihələri dayandırılır. Bu, uzun müddət dayanma zamanı hava limanlarında gecikmələr və uzun növbələr riskini artırır.

Büdcə təsdiqləndikdən sonra məzuniyyətə çıxarılan bütün işçilər işə qayıdacaqlar. Onlar yalnız bağlanma müddəti üçün əsas ödənişlərini alacaqlar. Bu müddət ərzində işini davam etdirənlər də maaşlarını və tələb olunan müavinət və mükafatları alacaqlar.

Niyə bağlanma 2025-ci ildə baş verdi?

Bu dəfə ABŞ Konqresinin aşağı palatası noyabrın sonunadək hökuməti maliyyələşdirmək üçün Respublikaçılar tərəfindən hazırlanmış planı təsdiqlədi, lakin bir neçə saat sonra Senat onu blokladı. Respublikaçılar həm Nümayəndələr Palatasında, həm də Senatda çoxluğa sahib olsalar da, Senatda maliyyələşmənin uzadılmasını təsdiqləmək üçün Demokratların dəstəyinə ehtiyac duyurlar.

Demokratlar tərəfindən təklif olunan müvəqqəti büdcə 31 oktyabr 2025-ci il tarixinədək “cari məzənnə ilə” xərclərin üstəgəl səhiyyə paketinin maliyyələşdirilməsini nəzərdə tutur. Oktyabr ayı üçün büdcə xərclərinin cəmi 136 milyard dollar olacağı gözlənilir.

Respublikaçıların planı noyabrın 21-dək 215 milyard dollar vəsait nəzərdə tutur. Bunlardan oktyabr ayı xərcləri 134 milyard dollar təşkil edəcək (yekun büdcədəki faktiki xərclərə mütənasib). Demokratların oktyabr ayı üçün təklifi ilə fərq təxminən 2 milyard dollardır.

Məsələ gələn ay üçün xərclənən vəsaitin məbləğində deyil. Hər bir tərəf müvəqqəti büdcədə öz mövqelərini təmin etməyə çalışır ki, bu da daimi büdcə qəbul edildikdə, mahiyyətcə danışıqlar predmetinə çevriləcək.

Nəzərə almaq lazımdır ki, büdcə tək bir qanun layihəsi kimi qəbul edilmir, 12 qanun layihəsinə bölünür, ayrı-ayrılıqda müzakirə edilir və qəbul edilir. Mövcud vəziyyətdə demokratlar qeyri-müdafiə xərclərinin maddələrini (ilk növbədə tibbi sığorta) ixtisarlardan qorumağa və administrasiyanın artıq ayrılmış vəsaitləri həyata keçirməməsinə qadağa qoymağa çalışırlar ki, Ağ Ev agentliklərə ödənişləri gecikdirməklə büdcənin icrasını effektiv şəkildə sabotaj edə bilməyəcək.

Respublikaçılar təhsildə son vaxtlar tətbiq olunan “müasir” təbliğatlar üçün büdcə vəsaitlərinin istifadəsinə, abortlara və cinsiyyətin dəyişdirilməsi əməliyyatlarına büdcədən maliyyələşməyə, sığınacaq proqramlarına və miqrant dəstəyinə ciddi məhdudiyyətlər qoymağa çalışırlar.

Ukraynaya dəstək məsələsində vəziyyət müəyyən qədər bulanıqdır. Nümayəndələr Palatasında respublikaçılar arasında üstünlük təşkil edən əhval-ruhiyyə yardım proqramlarının kəsilməsinə və ABŞ-ın Ukraynaya dəstəyinin dayandırılmasına üstünlük versə də, Ağ Ev onun məhdudlaşdırılmasını tələb etsə də ikipartiyalı Senat Ukraynaya dəstəyi davam etdirməyə (hərbi yardım da daxil olmaqla) hazırdır.

İndiki gərgin ideoloji qarşıdurma şəraitində qarşılıqlı güzəştlərin hansı razılaşmaya gətirib çıxara biləcəyini təsəvvür etmək çətindir. Hər tərəf digərini çıxılmaz vəziyyətə salmağa çalışır. Bağlanma indiki Ağ Ev administrasiyasına qarşı müxalifətin əlində güclü bir vasitədir. Lakin Tramp demokratlara qarşı öz yolunu tapıb. O, bağlanma halında geniş miqyaslı kadr ixtisarına hazırlıq barədə göstəriş verib. Yəni dövlət işçiləri məzuniyyətə yox, ixtisara salınacaq. Tramp ümid edir ki, bu addım onun Konqresdəki siyasi rəqiblərinə təzyiq etmək üçün təsirli vasitə olacaq, çünki işdən çıxarılanların böyük bir hissəsi ABŞ-ın hazırkı prezidentinin əleyhdarları olacaq.

Elçin Bayramlı

Yazıda ABŞ mediasının materiallarından istifadə edilmişdir