Azərbaycan muzeylərinin nadir eksponatları: Milli İncəsənət Muzeyindəki keramik qab

Bakı, 10 oktyabr, AZƏRTAC

AZƏRTAC oxucuları ölkəmizin muzey kolleksiyalarından nadir artefaktlarla tanış edən “Azərbaycan muzeylərinin nadir eksponatları” silsiləsini davam etdirir.

Bu materialda Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin sənət əşyaları xəzinəsindən olan keramika qabı təqdim edilir. O, müəyyən dərəcədə, insanın inkişafındakı mühüm dəyişikliklər dövrünün şahidi sayıla bilər.

Azərbaycanın Göygöl rayonunda Gəncəçay vadisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar edilmiş bu gil qab eramızdan əvvəl II minilliyə aiddir. Tünd gildən hazırlanmış, cilalanmış, səthi ağ maddə ilə cilalanmış bu qabın ornamentləri ona özünəməxsus estetik ifadə verir. Bu dekorativ texnika “ağ inkrustasiya” adlanır və Azərbaycanda Tunc dövrü keramika sənətində mühüm yer tutur.

Qabın darboğazlı forması onun funksional və dekorativ təyinatını göstərir. Səthin bədii işlənməsi həm düşünülmüş kompozisiya, həm də dərin məna ilə seçilir.

Gəminin əsas gövdəsində yay və ox simvollarının yanında heyvanın, ehtimal ki, keçi və ya maralın sxematik təsviri var. Bu obrazlar bilavasitə dövrün mifoloji dünyagörüşü ilə bağlıdır, ova, gücə, məhsuldarlığa, təbiətə pərəstişə inamı əks etdirir.

Qabın boğazı qədim insanların kainatı, həyatın dövr etməsini və kosmik nizamın dərk edilməsini simvolizə edən meandr motivləri və digər həndəsi naxışlarla bəzədilib.

Gəncəçay vadisində kurqan və yaşayış məskənlərinin kəşfiyyatı zamanı oxşar ornamentli keramika məmulatlarının çoxsaylı nümunələrinin tapıldığı məlumdur. 1930-1940-cı illərdə alman arxeoloqu Y.Hummel tərəfindən aparılan qazıntılar zamanı bölgənin qədim əhalisinin zəngin metal emalı, dulusçuluq və daş sənəti ənənələrinə, habelə dini ayinlərə malik olduğunu təsdiq edən tapıntılar aşkar edilmişdi.

Heyvanların və insanların bir çox sxematik təsvirlərində simvolik elementlər - svastika, günəş simvolu, yay və ox rəsmləri, həmçinin “həyat ağacı” motivi var. Onların bəzisi məhsuldarlıq və bolluq kultları ilə, digərləri isə günəşə və işığa ehtiramla əlaqələndirilir. Tədqiqatçı M.A.Hüseynova gil qablardakı bəzi təsvirlərə “həyat ağacı” təsvirinin variasiyası kimi baxır, bu motivin sonralar Urartu və skif sənətinə təsir etdiyini qeyd edir.

Göygöldən tapılan keramika nümunəsi təkcə dekorativ sənət əsəri deyil, həm də qədim insanların dünyagörüşünün, dini inanclarının, mədəniyyətinin parlaq ifadəsidir. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinə aid olan ağ qapaqlı qablar Azərbaycanın maddi-mədəni irsində mühüm yer tutur və ölkənin qədim tarixinin öyrənilməsi baxımından böyük elmi əhəmiyyətə malikdir.