Azərbaycan muzeylərinin əlamətdar eksponatları: Milli İncəsənət Muzeyinin kolleksiyasından “İlin fəsilləri” xalçası

Bakı, 24 dekabr, Tatyana İvanayeva, AZƏRTAC

AZƏRTAC “Azərbaycan muzeylərinin əlamətdar eksponatları” silsiləsini davam etdirir, burada o, oxucuları ölkəmizin muzey kolleksiyalarından olan unikal eksponatlarla tanış edir.

Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin kolleksiyasında milli mədəniyyətimizin bütün incəlikləri ilə zənginliyini nümayiş etdirən nadir bir sənət incisi saxlanılır.

1948-ci ildə muzey fondu tərəfindən əldə edilən unikal dekorativ-tətbiqi sənətin nümunəsi olan “İlin fəsilləri” xalçası Azərbaycan xalçaçılıq məktəbini, ədəbiyyatı, memarlığı və tarixi irsi birləşdirən bir kompozisiyadır. Təbiətin dövri gözəlliyindən və qədim simvolikadan ilhamlanan bu 390 x 270 sm ölçülü yun xalça fəsillərin müqəddəs əlyazması kimi açılır.

Azərbaycan xalçaçılığının zəngin və çoxşaxəli tarixində XVI və XVII əsrlərdən bəri xüsusi bir inkişaf mərhələsi kimi tanınan “saray xalçaları” sahəsi mühüm yer tutur. Saray mühitində yaradılan bu süjet xalçaları ov, müharibə, sevgi və saray həyatının səhnələrini təsvir edən kompozisiyalarla zəngin idi. Adətən, divara asılmaq üçün nəzərdə tutulan bu xalçalar incə ipliklərdən toxunur, sıx xovludur və yüksək keyfiyyətli yun materiallardan hazırlanır.

Bu xalçaların xüsusi bir qrupunu Şərq ədəbiyyatının klassik motivləri əsasında yaradılan xalçalar təşkil edir. Rəssamlar Nizami Gəncəvi, Firdovsi və Xaqani Şirvani kimi dahilərin əsərlərindən ilham almış və xalça dilində “Leyli və Məcnun”, “Xosrov və Şirin”, “Rüstəm və Zöhrab” və “Fərhad və Şirin” kimi süjetləri təqdim etmişlər.

Bu bədii xəttin parlaq nümunələrindən biri də “İlin dörd fəsli” də adlandırılan “İlin fəsilləri” xalçasıdır. Xalça aşağıdakı materiallar və üsullarla hazırlanıb: əsas, arqac, xov – yun, simmetrik düyün.

Xalça şaquli və üfüqi xətlərlə dörd bərabər hissəyə bölünür və beləliklə, hər fəsil müəyyən bir memarlıq abidəsi ilə müşayiət olunur.

Payız fəsli Təxti-Şəmşid Sarayının (Təxti Çamşed) xarabalıqları, qış isə Təbrizin məşhur Göy məscidinin fasadı ilə təmsil olunur. Yaz Elxanilər (Hülakülər) dövrünün əzəmətli abidəsi - Olcayt Xudabəndənin türbəsi ilə simvolizə olunur. Yay isə uzaq Medeya sarayının xarabalıqları fonunda təsvir olunub.

Xalçanın mərkəzi medalyonunda dahi Şərq şairi Ömər Xəyyam sevgilisi ilə birlikdə təsvir olunub. Bu təsvirlə yanaşı, haşiyələrdə Hafiz Şirazi, Əbdülqasım Firdovsi və Sədi Şirazi kimi klassiklər də təsvir olunub. Xalçanın digər hissələrində “Leyli və Məcnun”, “Xosrov və Şirin”, “Adəm və Həvva” və “İbrahimin qurbanı” kimi ədəbi və dini səhnələr təsvir olunub.

Yuxarı hissədə Sasani şahlarının ümumiləşdirilmiş obrazı yer alır, bununla da, tarixi estetik düşüncənin vəhdəti formalaşdırılır.

“İlin fəsilləri” (“İlin dörd fəsli”) xalçasının haşiyələri və naxışları həm bitki, həm də heyvan təsvirlərini özündə ehtiva edir. Pələng, bəbir, quş və balıq kimi fiqurların simvolik mənaları bu sənət əsərinə əlavə məna qatır.

Süjet personajlarının fiqurlarındakı geyim, saç düzümləri və məişət əşyaları da zəngin etnoqrafik məlumat mənbəyi kimi dəyərlidir.

XIX əsrin ikinci yarısına aid, Təbriz məktəbinə məxsus olan və Cənubi Azərbaycan ərazisində hazırlanmış bu nadir xalçaçılıq sənəti nümunəsi həm kompozisiya, həm də tarixi-etnoqrafik məlumatların zənginliyi ilə seçilir.