Bakının sərnişin nəqliyyatı: Problemlər və çıxış yolları ARAŞDIRMA

Xəbər verildiyi kimi, Bakı və Abşeron ərazisində ictimai nəqliyyat xidmətlərinin keyfiyyətini davamlı olaraq yüksək səviyyədə saxlamaq və avtobus parkının yenilənməsi üçün, dayanıqlı maliyyələşdirmə mexanizmini formalaşdırmaq məqsədilə “brutto müqavilə” sistemi tətbiq ediləcək.

Azərbaycan Yerüstü Nəqliyyat Agentliyinin (AYNA) İdarə Heyətinin sədri Anar Rzayev Avtomobil nəqliyyatı ilə müntəzəm sərnişin daşınması sahəsinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında Fərmandan irəli gələn məsələlərə həsr edilən brifinqdə çıxışı zamanı deyib ki, Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi tərəfindən beynəlxalq məsləhətçi şirkət cəlb edilməklə Bakı şəhərinin inzibati ərazisinin və Abşeronun avtobus marşrut şəbəkəsinin qiymətləndirilməsi həyata keçirilib.

“Müəyyən edilib ki, Bakı və Abşeron ərazisini əhatə edən marşrut şəbəkəsinin inteqrasiyası zəifdir, təkrar marşrutlar mövcuddur və şəhər əhalisinin 17 faizinin avtobus şəbəkəsinə çıxışı məhduddur. Avtobus marşrut şəbəkəsinin optimallaşdırılması məqsədilə şəbəkə yenidən işlənilib, marşrutlarda avtobusların sayları və hərəkət intervalları qiymətləndirilib. Yeni avtobus şəbəkəsinin tətbiqi ilə avtobuslara olan tələbatın 2800 ədəd olacağı gözlənilir”.

Qeyd edilib ki, hazırda Bakıda gündəlik sərnişindaşıma fəaliyyətinə 2300 avtobus cəlb edilir. Bu il 200-dən çox avtobusun marşrut şəbəkəsinə daxil olması gözlənilir.

Model çərçivəsində gediş haqqının ödənilməsindən əldə edilən gəlir tənzimləyici orqanda toplanacaq, daşıyıcı tərəfindən göstərilən xidmət üçün ödənişin bir hissəsi bu vəsaitdən, çatışmayan hissəsi isə dövlət tərəfindən ayrılan vəsait hesabına ödəniləcək.

AYNA rəhbəri qeyd edib ki, daşıyıcılar minimum resurs hesabına daha çox sərnişin daşımaq niyyətini güdürlər ki, bu da öz növbəsində hərəkət qrafiklərinə riayət olunması, avtobusların tutumundan istifadə ilə bağlı bir sıra problemlər yaradır: “Avtobusla müntəzəm sərnişindaşıma xidmətinin səviyyəsinin aşağı düşməsi sərnişinlər tərəfindən ictimai nəqliyyat xidmətinə inamsızlıq yaradır, avtobusdan istifadə arzusunu aradan qaldırır, taksilərə və şəxsi nəqliyyat vasitələrinə üz tutmasına səbəb olur, nəticədə şəhər küçələrində şəxsi nəqliyyat vasitələrinin sayının artması və nəqliyyat sıxlığının yaranması müşahidə edilir”.

Göründüyü kimi, Bakının sərnişindaşıma sistemində (hazırda yeganə yerüstü ictimai nəqliyyat növü kimi qalan avtobuslar) həll olunmayan problemlər çoxdur. Uzun illərdir ki, bu sahədə vəziyyəti düzəltmək cəhdlərinə baxmayaraq, hələ də normal sərnişin nəqliyyatı sistemi formalaşmayıb. Bəs bu problemin əsas səbəbləri nədir?

Hazırki vəziyyətin çətinliyini anlamaq üçün 20-25 il əvvəlki vəziyyətə baxmalıyıq. 2000-ci illərdə Bakıdakı yerüstü sərnişin nəqliyyatı növləri ləğv edildi- tramvay, trolleybus, elektrrik qatarları. Halbuki, bu sistemlər daha çox sərnişin daışıyırdı və nizamlı işləyirdi. Onlrın yerini çoxsaylı mikroavtobuslar və taklsilər tutdu. Nəticədə şəhərdə sıxlıq artdı, sərnişinlərin daşınmasında xaotik vəziyyət yarandı. Sonrakı dövrlərdə qalan son yerüstü ictimai nəqliyyat növündə vəziyyəti düzəltmək üçün yeni avtobuslar alındı, marşrut sxemləri işləndi və s. Lakin problem aradan qalxmadı. Artıq avtobuslar tıxaclarda qalır və xaos yaranırdı. Bəzi küçələrdə yaradılan avtobus zolaqları bu sahədə vəziyyəti bir az yaxşılaşdırsa da, ümumi nəqliyyatın axınında problem yaratdı və tıcaxları daha da artırdı.

Alınmış yeni avtobusların da çoxu istifadəyə buraxılmır. Sosial şəbəkələrdə paylaşılan videolardan görünür ki, Zığ qəsəbəsindəki avtobus parkında gündüz vaxtı yüzlərlə avtobus dayanıb qalır. Halbuki, şəhərdə avtobus çatışmazlığı var, xüsusən pik saatlarda vəziyyət çox çətinləşir. Lakin mövcud avtobusların az hissəsini xəttə buraxırlar. Mümkün qədər az avtobusla mümkün qədər çox sərnişin daşımaq prinsipi ilə hərəkət edilir. Məsələn, 100 sərnişini 2 avtobusla daşımaqdansa, 1 avtobusla daşımağa üstünlük verilir. Bunu AYNA rəhbəri də etiraf edib.

Bundan başqa, marşrut xətlərinin çoxu ləğv edildiyindən, sərnişinlər əksər hallarda bir yerdən digərinə getmək üçün 2, bəzi hallarda 3 avtobus dəyişməli olurlar. Bunu da AYNA rəhbəri etiraf edib.

Marşrut xətləri və avtobusların sayı azaldığından çoxları taksi ilə və ya öz avtomobili ilə gedib-gəlməyə məcbur olur. Minimum əməkhaqqının 400 manat olduğu bir şəraitdə bu insanların ailə büdcəsinə böyük zərər vurur. Bundan başqa ictimai nəqliyyatın azalması şəhərdə avtomibillərin sayını artırır ki, bu da daha bir problemə rəvac verir- tıxaclar artır.

Şəhərin mərkəzi hissələrində müasir avtobuslar xəttə buraxılıb. Ancaq şəhərətrafı yerlərdə hətta 90-cı illərin avtobuslarını da görmək mümkündür. Həmin avtobuslar heç bir təhlükəsizlik normalarına cavab vermir. Qırıq-sökük, xarab vəziyyətdədirlər. Avtobuslar tez-tez yolda qalır, qəza törədir. Ancaq, söhbət gediş haqqına gələndə onların sərnişinləri komfortlu avtobuslarla eyni məbləği ödəməlidirlər.

Bahalı avtobuslar almaqla da iş bitmir. Xidməti optimal təşkil etmək lazımdır. Bir çox ölkələr var ki, avtobusları bizimkilərdən daha ucuz və sadədir. Ancaq, çox sistemli şəkildə hərəkət edir. 300 minlik avtobusları biz ağzına qədər dolu istifadə edirik, nəticədə onlar daha tez sıradan çıxır.

Son illərdə gediş haqqı 2 dəfə arıtılıb. Halbuki, yeni avtobuslar 3 dəfə daha az yanacaq xərci ilə işləyir. Onların çoxu sıxılmış qaz və elektriklə işləyir ki, bu da sərnişindaşımada maya dəyərini aşağı salır. Daha ucuz yanacaqdan istifadə edildiyi halda gediş haqqını bahalaşdırmaq nəyə lazımdır? Hər bahalaşdırmada deyilir ki, xidmət yaxşılaşcaq, amma gediş qiymətindən başqa heç nə dəyişmir. Belə halda qiyməti artırmaq yox, ucuzlaşdırmaq lazımdır.

Dünyanın bütün şəhərlərində aylıq bilet sistemi var, yalnız bizdə yoxdur. Müəyyən kateqoriyalara- məsələn, şagirdlərə, tələbələrə pulsiz və ya güzətşli sistem var, bizdə yoxdur. Bundan başqa, əksər dünya şəhərlərində nəqliyyatda gediş haqqı bir neçə saat qüvvədə olur və sərnişin 1 biletlə 2-3 marşurtdan istifadə edə bilir. Yaxud da, gün ərzində 1-ci gedişdən sonrakı gedişdə 50 faiz qiymətlə, 3-cü və digərlərində isə pulsuz gedə bilir. Bizdə isə bunların heç biri tətbiq olunmur.

Hazırda Bakının sərnişindaşıma sahəsi dünyada ən bərbadlarından biridir. Bakı dünyanın bəlkə də yeganə iri şəhəridir ki, burada yerüstü ictimai nəqliyyat növlərinin yalnız biri fəaliyyət göstərir. Uzun illərdir ki, tramvay sisteminin bərpa ediləcəyi haqda məlumatlar buraxılsa da, hələ ki bu sahədə heç bir iş görülməyib.

Dünyanın bütün böyük şəhərlərində və paytaxtlarında çox sayda sərnişindaşıma növləri fəaliyyət göstərir. Bir zamanlar bizdə də olan tramvay, trolleybus, elektrik qatarları və s. sistemləri mövcuddur. Dünyada bir çox liman şəhərlərində hətta katerlərlə daşıma mövcuddur. Elə bir sistem qurulur ki, sərnişinlər rahat şəkildə mənzil başına çata bilirlər.

Bütün böyük şəhərlərdə şəhərətrafı ərazilərə, aeroporta və s. yerlərə elektrik qatarları işləyir. Bizdə isə vaxtilə mövcud olmuş sıx dəmiryolu şəbəkəsi ləğv edilib. Sonradan yalnız 2 xətt bərpa olunub. İndi sadəcə Bakı-Sumqayıt marşrutu üzrə 2 qatar xətti fəaliyyət göstərir. Bu sistemin işlədildiyi ölkələrdə sistem mükəmməl qurulur və avtomobillərin istifadəsi azalır. Bakıda isə alternativ sistemlər yaradılmadığı halda, avtomobillərin istifadəsi zorakı yollarla məhdudlaşdırılır.

Bakıda sərnişin nəqliyyatını normal hala gətirmək üçün bütün növ nəqliyyat sistemləri bərpa olunmalıdır. Marşrut xəxtləri elə qurulmalıdır ki, şəhərin hər yerindən hər yerinə 1 marşrutla getmək mümükn olsun.

Vaxtıilə dağıdılan sərnişindaşıma sistemlərinin yenidən bərpası üçün indi çox böyük sərmayə tələb olunur. Bu nəqliyyat növləri bərpa edilməsə, vəziyyət getdikcə pisləşəcək. Hələ yaxşı ki, metro var. Yoxsa şəhərdə vəziyyət faciəvi olardı. Lakin metro stansiyalarının tikintisi də çox ləng gedir. Keçmiş Sovet respubllikalarının metro olan şəhərlərində keçən 35 ildə xeyli sayda metro stansiyası tikilib, Bakıda isə cəmi 35 ildə 5 stansiya açılıb. Yerüstü sərnişin nəqliyyatındakı gərginlik bütün yükü metronun üzərinə qoyur və metro da dəhşətli dərəcədə yüklənmə ilə işləyir. Platformalarda, vaqonlarda dayanmağa yer yoxdur, sərnişinlər havasızlıqdan birtəhər olur.

Belə bir sistemlə heç bir halda normal sərnişindaşımadan söhbət gedə bilməz. Bu səbəbdən də Bakının sərnişindaşıma sistemi tamamilə yenidən qurulmalı, vaxtilə ləğv olunmuş nəqliyyat sistemləri bərpa olunmalı, yeni metrostansiyaları tikilməli, dəniz üzərindən katerlərlə sərnişindaşınması təşkil edilməli, marşrut sxemləri düzgün qurulmaldır.

Bu səbəbdən, paytaxtın nəqliyyat və sərniıindaşıma sistemində əsaslı islahatların həyata keçirlməsi məqsədləri tədqirəlayiqdir. Bu tədbirlər yaxın illərdə bu sahədə optimal vəziyyət yarada bilər.

Elçin Bayramlı

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, vətəndaşların hüquqi, siyasi mədəniyyət səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial və siyasi fəallığının artırılması” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb