BMT: Dəyişən dünyada yeni rol RAKURS

BMT Baş Assambleyasının budəfəki 80-ci sessiyası Fələstinin müstəqilliyinin geniş şəkildə tanınması ilə əlamətdar oldu. Bu gün ölkələrin böyük azlığı bunu rəsmi olaraq sadəcə İsrail muxtariyyəti bölgəsi hesab edir. Bəşəriyyətin bu gün BMT-yə niyə ehtiyacı olduğu barədə müzakirələr aparılır. Dünya nizamının bu ən mühüm institutu, indi aydın olduğu kimi, böhran içindədir, heç bir aydın çıxış yolu yoxdur. Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv dövlətlərin əksəriyyəti azalan rolun, hətta onun yoxa çıxmasının səbəb ola biləcəyi problemləri dərk edir. Bununla belə, təşkilatın səmərəli islahatını təklif etmək və həyata keçirmək onu tənqid etməkdən daha çətin olduğunu sübut etdi.

BMT-nin beynəlxalq təşkilat kimi tükəndiyini, islahatlara böyük həcmdə ehtiyac duyduğunu Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev elə Nyu Yorkda qurumun öz tribunasından bəyan etdi: “Otuz ilə yaxın müddətdə Azərbaycanın suveren ərazisinin təqribən iyirmi faizi Ermənistanın hərbi işğalı altında qaldı. Ermənistanın həyata keçirdiyi etnik təmizləmə siyasəti və hərbi cinayətlər nəticəsində bir milyon azərbaycanlı öz yurd-yuvasından didərgin salındı. Onların fundamental insan hüquqları kobud şəkildə pozuldu. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının 1993-cü ildə qəbul etdiyi dörd qətnamədə Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal olunmuş ərazilərdən dərhal, tam və qeyd-şərtsiz çıxarılması tələb olundu. Təəssüf ki, bu qətnamələr heç vaxt icra edilmədi. Ermənistan beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən heç bir sanksiyaya məruz qalmadığı üçün qətnamələrə nümayişkaranə şəkildə məhəl qoymadı”.

Üstəlik…

“1992-ci ildə münaqişənin həlli üçün təsis edilmiş ATƏT-in Minsk qrupu isə öz missiyasını yerinə yetirə bilmədi. Onun həmsədrləri beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərini təmin etmək əvəzinə, status-kvonu qoruyub saxlamağa və münaqişənin dondurulmasına çalışdılar.

Otuz ilə yaxın müddətdə davam edən səmərəsiz danışıqlardan sonra 2020-ci ildə Azərbaycan BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə uyğun olaraq, özünümüdafiə hüququndan istifadə etməyə məcbur oldu. Ermənistan müharibə zamanı şəhərlərimizə və kəndlərimizə ballistik raketlər atdı, onları kasetli mərmilərlə bombaladı, 100-dən çox günahsız mülki vətəndaşımızı qətlə yetirdi. Azərbaycan isə müharibəni beynəlxalq humanitar hüquqa tam riayət etməklə apardı. Biz mülki şəxslərin mühafizəsini təmin etdik, qeyri-hərbi infrastrukturu hədəfə almaqdan çəkindik. 44 günlük Vətən müharibəsi zamanı Silahlı Qüvvələrimiz işğal altındakı əraziləri azad etdi, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü beynəlxalq hüquqa və BMT Təhlükəsizlik Şurasının müvafiq qətnamələrinə uyğun olaraq bərpa etdi”.

İlham Əliyev çıxışında vurğulayıb ki, Azərbaycan “müharibədə də, sülhdə də” qalib olub, işğal sona çatıb, suverenlik bərpa edilib, hüquqi və siyasi çərçivələrdə yeni mərhələyə keçid başlayıb. Ekspertlər bunu Azərbaycanın diplomatik uğuru kimi qiymətləndirir. Azərbaycan Prezidenti çıxışında BMT Nizamnaməsinin 51‑ci maddəsinə, “özünümüdafiə hüququ”na, 1993-cü il BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinin icra edilməməsinə diqqət çəkib. Bu, Azərbaycanın mövqeyini beynəlxalq hüquq çərçivəsində daha möhkəmləndirir.

Prezident qeyd edib ki, işğal dövründə danışıqlar fayda verməyib, 2020 münaqişəsi “özünümüdafiə” çərçivəsində aparılıb, işğal bölgələri azad edilib, amma sülh müqaviləsi üçün praktiki addımlar gözlənilir. Onun fikrincə, sülh yalnız formal sənəd deyil, etibar və regional kommunikasiya yollarının açılması ilə mümkündür. Dövlət başçısı “ikiqat standartlar”dan narazılıq bildirib, ədalətin seçilməməsi, beynəlxalq hüququn bəzi hallarda sadəcə kağız üzərində qalması məsələsini qabardır. Regionda və beynəlxalq arenada bu tip yanaşmaların Azərbaycana taktik üstünlük verdiyi kimi fikirlər səslənir.

Çıxışda azad edilən ərazilərin bərpası, kommunikasiyaların açılması, sərhəd təhlükəsizliyi məsələləri, minaların təhlükəsi kimi mövzulara toxunulub. Ekspertlər deyirlər ki, bu kimi konkret addımlar Azərbaycanın imicini gücləndirir və regionda “yeni norm”ların formalaşmasına xidmət edə bilər.

Əgər ümumiləşdirsək, İlham Əliyevin BMT tribunasındakı çıxışı Azərbaycan və region mətbuatında müsbət qəbul edilib, onun uğurları və diplomatik mesajları ön planda tutulub — xüsusilə işğalın bitməsi, bərpa işləri və sülhə keçid istiqamətində atılan addımlar. Beynəlxalq ictimaiyyətə ünvanlanmış hüquqi arqumentlər və “ədalət, beynəlxalq norma, ikili standartlar” kimi ifadələr Azərbaycanın mövqeyini gücləndirmək üçün istifadə olunur.

İlham Əliyevin mesajları Azərbaycanın “qələbəsinin diplomatik və hüquqi üzərində qurulması”, beynəlxalq hüququn gücləndirilməsi, ikili standartlara qarşı çıxış kimi şüarlar əhatə edir. Çıxışın mesajları dövlət səviyyəli diplomatiya və beynəlxalq hüquq çərçivəsində qurulub.

Tramp ayrılan 15 dəqiqə...

Belə bir təşkilatı bu sayaq yaşamasına ehtiyac varmı? Əlbəttə, bəzi ölkələr, xüsusən də BMT-dən kamufilya kimi istifadə edən, qurumun imkanlarını öz xeyirinə yönltməyə çalışan və bəzən buna nail olan dövlətlər onun dişsiz fəaliyyətindən razı qala bilərlər. Amma ümumi rəy bu fikrin ziddinədir. Bugünkü sürətlə dəyişən dünyada BMT-nin yeri və məqsədi ilə bağlı sual, gözlənildiyi kimi, bu sessiyada Amerika prezidenti tərəfindən də qaldırıldı - asılmış adamın evinin "ip söhbətinin" böyük pərəstişkarı, əhəmiyyətini hamının tanıdığı, lakin açıq şəkildə müzakirə etmək mümkün olmadığı mövzuları müzakirə etdi.

Tramp ayrılan 15 dəqiqə əvəzinə bir saat danışdı, öz çıxışını seçicilərinə həmişəki təbliğat xarakterli müraciətində çatdırdı. Həmişə olduğu kimi, o, üstünlüklər və “mən” əvəzlikləri ilə dolu idi. Tramp ABŞ-ın miqrant böhranını xatırladıb və buna tək özü cavab verdi. Amerika iqtisadiyyatının onun təkbaşına rəhbərliyi altında əldə etdiyi misilsiz uğurlarından danışdı və nəhayət, beynəlxalq sülhməramlı iş təcrübəsini danışdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, Trampın həll edə bildiyi yeddi dövlətlərarası münaqişə barədə dedikləri həm də onun amerikalı seçiciləri üçün bir baş işarəsidir. Yeddi münaqişənin hamısında son qərardan çox fasilədən danışmaq daha məqsədəuyğundur. Hətta bu nəticənin əldə olunmasında Trampın rolu var, amma əsas deyil. Bununla belə, ABŞ prezidentinin “əsas elektoratı” üçün bu o qədər də vacib deyil, eyni zamanda onun barışdırdığı ölkələrin adlarını belə xatırlaya bilməməsi vacib deyil. O, Ermənistanı Albaniya ilə qarışdıra bilər, önəmli olan o deyil, Tramp beynəlxalq arenada fəaldır və ən azı nəticə əldə etmək görüntüsü yaratmağa qadirdir. İnsanın ABŞ Prezidentinə münasibətindən asılı olmayaraq, onun səsinin həqiqətən dinlənildiyi danılmazdır və onun məqsədlərinə çatmaq üçün BMT-dən daha çox alətləri var. Ona görə də Tramp həmin təşkilatı səmərəsizlikdə ittiham etməkdə özünü haqlı hesab edir. ABŞ prezidenti müəyyən narazılıqla qeyd etdi ki, qismən amerikalı vergi ödəyicilərinin pulları hesabına mövcud olan BMT ona gördüyü işlərə görə təşəkkür etmək belə iqtidarında deyil.

Sessiyada həll edilməyəcək xroniki problem haqqında müzakirələrin haqlı tərəfləri çox idi. Əsasən bütün bəşəriyyət üçün təhlükəli olan silahlı münaqişələrin qarşısının alınması, dayandırılması və ya yumşaldılması aləti kimi yaradılmış təşkilat açıq şəkildə öz missiyasını yerinə yetirə bilmir. Soyuq Müharibə dövründə, dünyanın az-çox müqayisə oluna bilən təsir bloklarına bölündüyü zaman, BMT onlar arasında vasitəçi qismində nisbətən uğurlu rol oynaya bildi. Onun SSRİ və Birləşmiş Ştatlar arasında qarşıdurmanın birbaşa hərbi münaqişəyə çevrilməsinin qarşısını almaq üçün ümumi qaydaların işlənib hazırlanmasına töhfəsi əhəmiyyətsiz deyildi. Lakin Soyuq Müharibə başa çatdıqdan sonra məlum oldu ki, yalnız BMT-nin ilkin olaraq ikinci dərəcəli hesab edilən strukturları qlobal stabilləşməyə həqiqətən töhfə verə bilər: Ümumdünya Ərzaq Proqramı, YUNESKO və s. Onlar humanitar yardımın güclərin toxunmadığı bölgələrə çatdırılmasını əlaqələndirir və təmin edir, dünyanın müxtəlif yerlərində qlobal mədəni irsin qorunmasına kömək edir və mahiyyətcə başqa heç kimin edə bilməyəcəyi bir sıra digər fəaliyyətlərlə məşğul olurlar. Onları əvəz etmək olmaz.

Süveyş və Kuba raket böhranları, Koreya müharibəsi və bu təşkilatın təhlükəli vəziyyətlərin həllinə kömək etdiyi digər nümunələr keçmişdə qaldı. İndi mavi dəbilqələrdən effektiv sülhməramlı qüvvə kimi getdikcə daha az istifadə olunur. BMT-nin xeyir-duası ilə yaradılmış beynəlxalq sanksiyalar və beynəlxalq ədalət mexanizmləri iflasa uğramaqdadır. Bu, indiki sessiyada aydın şəkildə özünü büruzə verdi. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin orderi olan İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu tribunadan çıxış edib. Fələstin lideri Mahmud Abbas isə ancaq uzaqdan danışa bilib. Buna səbəb onun və administrasiyasının onlarla üzvünün ABŞ-ın viza sanksiyalarına məruz qalmasıdır. BMT isə bu halda heç nə edə bilməz. Birləşmiş Ştatlar Roma Statutunu (Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin fəaliyyət göstərdiyi sənəd) imzalamayıb və buna görə də onun qərarlarına tabe olmamaq hüququ var. Onun ərazisinə kiminsə buraxılıb- buraxılmaması da Amerika hakimiyyətinin səlahiyyətindədir. BMT isə bununla bağlı heç nə edə bilməz. Ola bilsin ki, Birləşmiş Ştatlar Təhlükəsizlik Şurasının üzvü kimi müvafiq qətnaməyə mane olmasınsa, dərin narahatlıq ifadəsi (bu təşkilatın dünyada baş verən bütün müharibələrə tipik və mahiyyətcə yeganə reaksiyası) kifayətdir.

BMT-də islahatların aparılması ideyası havadadır. Baş katib Antonio Quterreş tez-tez islahatlara ehtiyacdan danışır. Lakin indiyədək ritorikadan və Təhlükəsizlik Şurasının islahat layihəsinə baxmaq üçün xüsusi komitənin yaradılmasından o yana heç nə keçməyib. Bu arada, Baş Katibin bu sessiyadakı çıxışında qeyd etdiyi kimi, dünya çoxqütblüliyə doğru irəliləyir, güclü çoxtərəfli institutlar olmadan bu, risklər daşıyır. Bununla bağlı Quterreş Avropa dövlətlərinin öz aralarında razılığa gələ bilmədiyi üçün məhz birinci dünya müharibəsi təcrübəsini xatırladıb. Ümumi qaydaların işlənib hazırlanması və tətbiqi mexanizmi, onların işlənib hazırlana biləcəyi bir forum yox idi. Təəssüf ki, bəşəriyyətin oxşar vəziyyətə doğru getdiyini göstərən əlamətlər var. Başqa bir məsələ isə odur ki, 100 il ərzində toplanmış təcrübə itməyib. Gücün hər şeyi həll etdiyi bir dünyanın təhlükələri haqqında bir anlayış da var. Bu isə həm BMT-nin perspektivləri, həm də onun gələcək inkişafı ilə bağlı nikbinliyi ruhlandırır.

V.VƏLİYEV