“Daşqın” XXI yüzilin metafizik tufanı

Əkbər QOŞALI

(Qırğız Respublikasının Xalq yazıçısı Sultan Rayevin eyniadlı romanı üzərinə bir neçə söz)

Sultan Rayevin “Daşqın” romanı türkdilli ədəbiyyatın çağdaş ruhu ilə metafizik əndişələrini birləşdirən, dini, mifik estetik-fəlsəfi səviyyədə onun yenidən bədii tanıtımına çevrilən önəmli əsərlərdən biridir. Əsər İlahi fəlakətin ədəbiyyatdakı dərin yorumu kimi qəbul görməyi haqq edir.
Adıkeçən romanda Nuh Tufanı arxetipi vasitəsilə qlobal əxlaqi süqut və mənəvi yaddaşsızlıq problemi ustalıqla güncəlləşdirilir. Bu motiv, dini mətnlərə dayanan süjet axını ilə yanaşı, çağdaş dünyanın İlahi dəyərlərdən uzaqlaşmasının bədii təcəssümüdür:
“İslam alimləri Dünya daşqınına qədər olan bəşər əxlaqı ilə bugünkü mənəvi düşkünlük arasında birbaşa paralel aparırlar” (s. 16). - Rayev bax bu paralelə əsaslanaraq oxucunu yalnız keçmişin hekayəsinə deyil, həm də gələcəyin güman edilən faciəsinə yönəldir. Tufan – həm ilahi cəza, həm də metaforik saflaşma, yenilənmə fürsəti kimi təqdim olunur.

Fəlakət və vicdan dilemmasını qabardan ustad yazar sanki açıq sualla çıxış edir: İnsanlıq harda yanlış etdi?

Əsərin əsas personajları Kxe və Man obrazlarıdır. Onlar daşqından sonra sağ qalan yeganə ailənin üzvləridir. İki uşaqları – Etix və Duna ilə birlikdə yeni dünyanın, necə deyərlər, yeganə sakinlərinə çevrilirlər. Lakin bu “qurtuluş” özlüyündə yeni bir faciəyə yol açır: yaddaşsızlıq və anlamsızlıq!..

“Kxe yaddaşının “o biri dünya” haqqındakı qopmuş səhifələrini yenidən vərəqləməyə başladı, …o, ruhunun nəzərləri ilə baxaraq keçmişin hadisələrini görə bilirdi” (s. 25). - Bax, bu “o biri dünya” çağdaş insanlığın simvolik modelidir – süni ağıl, əxlaqsızlıq, genetik manipulyasiyalar və Tanrısızlıq!.. İnsanlar unudur - öz Yaradanını unudur:
“İnsan günah işlətməkdə həddini aşıb, indi o hətta Tanrını belə tanımır!” (s. 26). - Əsərin elə bu bölümündə yazıçı çağdaş dünyanın mənəvi iflasını konkret dini dillə deyil, əxlaqi fəlsəfə ilə yorumlayır.

Haşiyə:
Bəli, yaddaşsızlıq – böyük, yeri gələndə, bəlkə ən böyük fəlakətdir! Trampın BMT Nizamnaməsini və digər beynəlxalq hüquq normalarını “yadından çıxararaq” Yaxın Doğunu yenidən qan çanağına doğru sürükləməsi fəlakət deyilmi?
Fars-Molla rejimi, ondan irəli Pəhləvi Şah rejimi bizim Güneyli soydaşlarımızı, ümumən türkləri öz ana dilində təhsil hüququndan, doğma dildə məktəbdən, daha neçə və necə haqdan məhrum edərkən öz Anayasaları, beynəlxalq hüquqlar bir yana, ən, ən adi insan haqlarını “yaddan çıxarıblar”…
Ukraynaya “zerkalnı gün”də (22.02.2022) hücum edən Rusiyanın elə özünün Ukraynanın ərazi bütövlüyü və suverenliyi ilə bağlı öhdəliklərini, ikitərəfli, çoxtərəfli anlaşmaları, beynəlxalq hüququ “yaddan çıxarması” necə - fəlakət əlamətidir ya yox?..
Bu “yaddaşsızlıqlar”ın hamısından daha betəri - bizim öz canımızdan keçən, ömrümüzü-günümüzü yeyən 30 illik Ermənistan işğalı guya “yaddaşsızlıq” və yaddaşsızlıq bəlası deyildimi? Ermənilər beynəlxalq hüququ, keçmiş SSRİ Anayasasını, “Almatı Bəyannaməsi”ni (21.12.1991), habelə tarixi həqiqətləri və Azərbaycanın əvəziödənməz yaxşılıqlarını “yaddan çıxarıb” bizim başımıza nə oyunlar açdılar?!. Və biz də yaddaşsızlıqdan… (bir neçə havadara arxalanan, rahatca qucaq dəyişdirən) Ermənistanın 90-cı illərdəki işğallarına hazırlıqsız yaxalandıq və sanki bir müddət onu da yaddaşdan tapıb dövriyyəyə daxil etmədik ki, işğalçının bütün ərazisi bizimdir, bütün!..
Uzun sözün qısası,
Yaxın Doğuda, Geney Qafqazda, emumən Yer üzünün müxtəlif bölgələrində baş verən bir sıra qanlı siyasi-hərbi proseslər də yaddaşsızlığın, hüquqsuzluğun və Tanrıdan uzaqlaşmanın başqa növ çağdaş təzahürləridir…

Hə, desəniz ki, o yaddaşsızlıqla bu “yaddaşsızlıq” tam eyni kateqoriya deyil, mən də deyərəm, gərək tufan illa suların qabarması, iqlimin dəyişməsi ilə ola? Siyasi-diplomatik pozuntularla meydana çıxan hərbi tufan daha betər deyilmi məgər? Məgər mədəniyyət, əxlaq iqliminin pozulması necə bəs?!.
Nuh dönəmində Nüvə silahı və ona sahib dövlətlər yoxuydu, ondan neçə min illər dəxi yoxuydu… Ayrıca, İlahi tufanı İlahi özü yaradarkən, vurğuladığımız indiki tufanları bəndələr törədir, bəndələr!.. Tanrının tufanında bir nizam vardısa, bəndə tufanlarında xaos var ancaq, xaos!..
(Haşiyənin sonu)

Yenidən “Daşqın”a qayıdaq:
Bəli, romanın əsas estetik-fəlsəfi mövzusu yaddaşdır. Yalnız fiziki deyil, mədəni və mənəvi yaddaşın da daşqında məhv olması, bəşəriyyətin yenidən doğulması problemini doğurur. Kxe övladlarına sadə anlayışları izah edə bilmir:
“…Kxe …Ayın, Torpağın, dalğanın, şimşəyin nə olduğunu, az qala, çeynəyib uşaqlarının ağzına atsa da, uşaqlar heç nə başa düşmürdülər” (s. 21). - Bu səhnə həmçinin dilin məhvini – mədəniyyətin daşıyıcısı olan ana simvolun itirilməsini göstərir. Tanrısızlıqla yox, sözsüzlüklə başlayan yeni epoxa – bu, Rayevin təklif etdiyi bəşəri sualdır.

“Daşqın”da süni insan və Tanrısız toplumun tənqidi var.
Əsərdə süni insanlara qarşı münasibət sərtdir. Kxe “gen mühəndisliyi”nin yetirmələrini “ruh və vicdanı olmayan” varlıqlar kimi qınayır:
“Əgər bu cür süni insan meydana çıxsa, onu İnsan adlandırmaq mümkün olmayacaq. Süni insanın sinəsinin altı boşdur, onun ruhu, daxili aləmi, vicdanı yoxdur! Bu xüsusiyyətləri insana yalnız Tanrı verir!.. Süni insanın yaradılması vicdan anlayışına sığmır, bu, əxlaqsızlıqdır…” (s. 79). - Sövq-təbii meydana çıxmış bu haqlı tənqid süni intellekt və biotexnologiya ilə yaranmış yeni etik problemlərə bədii reaksiyadır. Rayev təkcə dini baxışla deyil, humanizm mövqeyindən çıxış edir.

Gəlin bir qədər də türklük və mənəviyyata vurğu edək. “Bəşər üçün ümid varmı?” - bu isə bizim sualımız olsun.
Romanın alt qatında türkcə bir ruh dolaşır. Kxe – qədim türk inanc sistemi ilə Tanrıya bağlanır, insanı mənəviyyatın mərkəzinə qoyur. Qlobal fəlakətə baxmayaraq, insan ruhunun qurtuluş potensialı yalnız yaddaş və vicdanla mümkündür.
“Kxe də hər şeydən əvvəl Yaradanın – Böyük Xilaskarın müqəddəs Adını öz övladlarının qəlbinə həkk etməli, Onu övladlarının ruhunda qurğuşun kimi əritməli idi” (s. 32). - Bax, elə bu ideya türklüyün qədim mifoloji inancından qidalanır: kainatın mənəvi başlanğıcı Tanrıdır və insan onunla rabitədə olduğu müddətcə qurtuluş mümkündür, mümkündür.

Romanın fəlsəfi sonucuna diqqət edək:
Tufan yalnız su deyil, susqunluqdur.
Tanrının adını unutmaq,
dili itirmək,
ruhu sükuta qərq etmək – bütün bunlar insanı suya qərq olmaqdan daha böyük fəlakətlərə aparır. Sultan Rayevin romanı bu anlamda çağdaş dünyaya ədəbiyyat (Türk ədəbiyyatı!) dili ilə ünvanlanan xəbərdarlıqdır.

Beləliklə,
“Daşqın” romanı çağdaş türk ədəbiyyatında fəlsəfi simvolizmə əsaslanan və belə demək olarsa, qiyamətsonrası (postapokaliptik) bədii təfəkkürlə yazılmış önəmli mətndir (əsərdir). Sultan Rayev bu əsəri ilə yalnız dini metaforanı dirçəltmir, həm də çağdaş insanın yaddaşsızlığına, ruhsuzluğuna, Tanrısızlığına qarşı bir ədəbi etiraz formalaşdırır.

Bu cür romanları oxumaq – yalnız daşqını deyil, öz içimizdəki sükutları, unutduğumuz Tanrını, itirdiyimiz sözü və kölgəyə çəkilmiş vicdanı da dərk etmək imkanıdır…

Ulu Manasın kötücələrindən, Çingiz Aytmatovun çağdaşından, başqa sözlə, Qırğız və Türküstan ruhi energetikasından belə bir əsər gözləniləniydi…

Sayın TÜRKSOY başqanımıza - “Daşqın”ın yazarı Sultan Rayevə, kitabı azərbaycanca nəşr edən Türk Mədəniyyəti və İrsi Fonduna, azərbaycanca nəşrin redaksiya heyətinə, könül gözüylə oxuyan hər kəsə sevgi-sayğılar!