Diplomatiya və Reallıq: Vaşinqton Görüşündə Azərbaycanın Strateji Seçimi

Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan və Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Vaşinqtonda görüşməyə hazırlaşarkən, beynəlxalq ictimaiyyətin diqqəti yenidən Cənubi Qafqaza yönəlib. Bu dəfə isə danışıqlar təkcə protokol xarakteri daşımır – bölgədə yeni reallıqların formalaşmasında həlledici mərhələyə çevrilə bilər. Görüşün yeri simvolik deyil, stratejidir.

2020-ci ildə baş verən 44 günlük Vətən müharibəsi və 2023-cü ildə keçirilən antiterror əməliyyatından sonra Azərbaycan regionun geosiyasi balansını ciddi şəkildə dəyişdi. Artıq Azərbaycan, Rusiya orbitindəki keçmiş sovet respublikası yox, hərbi, diplomatik və iqtisadi cəhətdən öz şərtləri ilə hərəkət edən müstəqil bir aktordur. ABŞ-ın vasitəçiliyini qəbul etməklə, Azərbaycan Qərbin rəğbətini qazanmağa çalışmır – o, milli maraqlarını təmin etməyə hesablanmış diplomatik addım atır.

İmic deyil, maraq əsaslı diplomatiya

Azərbaycanın Vaşinqton danışıqlarında iştirakı siyasi imic qayğısından deyil, milli maraqlara əsaslanan məqsədyönlü diplomatik yanaşmadan qaynaqlanır. Qərb ictimai rəyində “sülh prosesindən yayınma” kimi mənfi interpretasiyaların qarşısını almaq bu qərarın əsas motivasiyası deyil. Əsas məqsəd ölkənin strateji hədəflərinə uyğun konkret nəticələr əldə etməkdir.

Bu nəticələr sırasında sülh sazişinin yekunlaşdırılması və Zəngəzur dəhlizinin irəlilədilməsi xüsusi yer tutur. Zəngəzur dəhlizi sadəcə Naxçıvanla quru bağlantısı deyil, eyni zamanda regionda Rusiya və İran təsirindən kənar keçən və Şərqlə Qərbi birləşdirən strateji nəqliyyat arteriyasıdır. Bu dəhliz Azərbaycanın Cənubi Qafqazda regional logistika və enerji mərkəzinə çevrilməsi baxımından açar əhəmiyyət daşıyır.

Bu kontekstdə Vaşinqton sadəcə danışıqların məkânı yox, ciddi diplomatik təsir vasitəsi rolunu oynayır. ABŞ-ın regiona gec daxil olmasına baxmayaraq, bu gün Brüssel və Moskva kimi oyunçuların tədricən zəifləyən mövqeləri fonunda qətiyyətli vasitəçilik potensialı ilə fərqlənir: diplomatik təsir imkanları, iqtisadi vasitələr və qlobal platformalarda mövqe formalaşdırma gücü bu vasitəçiliyi digərlərindən fərqləndirir.

Niyə Ankara yox, məhz Vaşinqton?

Görüşün Ankarada deyil, məhz Vaşinqtonda keçirilməsi ilk baxışdan təəccüblü görünə bilər. Azərbaycan və Türkiyə arasında mövcud olan dərin strateji tərəfdaşlıq Ankaranı potensial görüş məkanı kimi önə çıxarsa da, bu seçimin əsas səbəbi Ermənistanın hazırkı siyasi oriyentasiyası ilə daha sıx əlaqəlidir.

2018-ci ildə hakimiyyətə gəlməsindən sonra baş nazir Nikol Paşinyanın rəhbərlik etdiyi hökumət Qərbyönümlü xarici siyasət xəttini prioritetləşdirib ki, bu da Ermənistanın Rusiya ilə münasibətlərinin tədricən zəifləməsinə gətirib çıxarıb. Paralel olaraq, Ermənistan cəmiyyətində Türkiyəyə qarşı köklü tarixi və siyasi etimadsızlıq hələ də davam edir və bu amil Ankaranı legitim vasitəçilik platforması kimi qəbul etməyi çətinləşdirir.

Bu kontekstdə Vaşinqtonun vasitəçilik rolu Ermənistan üçün daha əlverişli hesab olunur. ABŞ, erməni tərəfi tərəfindən həm regional təhlükəsizliyin təminatçısı, həm də İrəvanın xarici siyasi manevr imkanlarını genişləndirən təsirli beynəlxalq aktor kimi dəyərləndirilir. Beləliklə, görüş məkanının Vaşinqton seçilməsi Ermənistanın həm daxili, həm də xarici siyasətində Qərbə inteqrasiya meyillərinin davamı kimi təhlil edilə bilər.

Sülh prosesi çərçivəsində diplomatik güc nümayişi

Prezident İlham Əliyev üçün Vaşinqton formatı sadəcə sülh sazişinin imzalanmasına yönəlmiş texniki bir platforma deyil. Bu format eyni zamanda, post-müharibə dövründə Azərbaycanın artan diplomatik çəkisinin nümayişi üçün əhəmiyyətli bir fürsət kimi dəyərləndirilə bilər. Rusiyanın Ukrayna müharibəsində dərin şəkildə məşğul olduğu və Avropa İttifaqının daxili institusional çətinliklərlə üzləşdiyi bir zamanda, ABŞ Azərbaycan üçün yeni şərtlər əsasında danışıqlar aparmağa imkan verən alternativ diplomatik məkan təqdim edir.

Bundan əlavə, ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə olunacaq mümkün müsbət nəticələr, enerji, xarici investisiya və xüsusilə yaşıl enerji sahələrində daha dərin və davamlı əməkdaşlıq imkanları yarada bilər. Buradakı əsas yanaşma ondan ibarətdir ki, Azərbaycan Qərbə birtərəfli inteqrasiya xətti yürütmür və bunun əvəzində bütün qlobal güclərlə yalnız milli maraqlarına uyğun praqmatik əsasda qarşılıqlı əlaqə qurmağa üstünlük verir.

Daha böyük oyun: Cənubi Qafqazda təsirin yenidən qurulması

Vaşinqton görüşü təkcə ikitərəfli sülh danışıqları kontekstində deyil, həm də daha geniş geosiyasi proseslərin fonunda dəyərləndirilməlidir. Bu təşəbbüs, Cənubi Qafqazda uzun illər mövcud olmuş Rusiya dominasiyasının tədricən zəifləməsi və regionun daha çoxqütblü təsir sisteminə keçidi ilə üst-üstə düşür. Moskvanın bu kimi diplomatik formatlarda iştirak etməməsi yeni regional güc nizamının formalaşmaqda olduğuna dair siqnaldır.

Bu konfiqurasiya şəraitində müxtəlif beynəlxalq aktorların — xüsusilə ABŞ, Aİ və Türkiyənin — təsir imkanlarının yenidən tənzimlənməsi müşahidə olunur. Azərbaycan isə bu transformasiya prosesinə ideoloji deyil, funksional və strateji yanaşma ilə qoşulur. Rəsmi Bakı üçün əsas məqsəd geosiyasi rəqabətdə mövqeyini gücləndirmək və milli maraqları maksimum səviyyədə təmin etməkdir.

Ermənistan bu prosesdə daha çox təhlükəsizlik təminatları axtararkən, Azərbaycan diplomatik üstünlük və manevr imkanlarını genişləndirmək məqsədi güdür. Hazırkı şəraitdə Vaşinqton formatı Bakı üçün bu üstünlüyü əldə etməyə əlverişli beynəlxalq mühit yaradır.

Çoxqütblü Dünyada Suveren Dövlət – Azərbaycan Modeli

Azərbaycanın son illərdə atdığı strateji addımlar, xüsusilə 44 günlük Vətən Müharibəsi, Xankəndinin işğaldan azad edilməsi və Rusiya sülhməramlılarının ərazidən çıxarılması, təkcə ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpası deyil, eyni zamanda onun real siyasi suverenliyinin təsdiqi kimi dəyərləndirilməlidir. Azərbaycan, iki əsrdən sonra ilk dəfə olaraq, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində hər hansı bir xarici hərbi kontingentin olmadığı bir mərhələyə qədəm qoymuşdur. Bu dönüş yalnız hərbi deyil, həm də diplomatik və strateji müstəqilliyin göstəricisidir.

Bu gün Azərbaycan nə Rusiya, nə də Qərb qarşısında asılı mövqedədir. Lakin bu, təcrid siyasəti və ya əməkdaşlıqdan imtina anlamına gəlmir. Əksinə, Bakı hər iki tərəflə aktiv diplomatik əlaqələr qurur, lakin bunu tamamilə öz milli maraqları və suveren geosiyasi trayektoriyası əsasında həyata keçirir. Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə reallaşan bu xarici siyasət kursu tələsik və impulsiv qərarlarla deyil, səbir, uzaqgörənlik və dəqiqliklə icra olunur – sanki incəliklə işlənmiş bir diplomatik naxış kimi.

Bu praqmatik və çevik yanaşma vasitəsilə Azərbaycan çoxqütblü beynəlxalq sistemdə passiv müşahidəçi yox, getdikcə daha çox təşəbbüs göstərən və gündəmi müəyyənləşdirən suveren bir dövlət kimi öz mövqeyini möhkəmləndirir. Artıq reaktiv deyil, şərtləri formalaşdıran, istiqamət verən və qlobal səhnədə öz siyasi iradəsini sərbəst şəkildə ifadə edən bir aktor kimi çıxış edir.

Sərtac ATLAS