Ənənədən müasirliyə: “40 çıxdı” mərasimlərinin dəyişən mənzərəsi ARAŞDIRMA

Azərbaycan xalqının qədim inanclar sistemi və ailə dəyərləri içərisində “40 çıxdı” mərasimi xüsusi yer tutur. Bu adət yeni doğulan körpənin və ananın doğuşdan sonrakı ilk 40 günlük dövrünü əhatə edir. Tarixən bu mərasim həm gigiyenik, həm də mənəvi baxımdan mühüm hesab olunub. Ana və körpənin bədəninin təmizlənməsi, mənəvi baxımdan “yeni həyata qədəm qoyması” kimi yozulan bu mərasimdə ailə və yaxın qohumlar bir araya gələrək yeni həyatın başlanğıcını qeyd ediblər.

Lakin zaman keçdikcə bu ənənə də cəmiyyətin sosial və mədəni dəyişiklikləri ilə ayaqlaşmağa başlayıb. Müasir dövrdə “40 çıxdı” mərasimi artıq sadəcə inancla yox, həm də sosial bir hadisə kimi qəbul olunur. Geyimlər, hədiyyələr, dekorasiyalar və sosial şəbəkələrdə paylaşımlar bu mərasimi yeni məzmunla zənginləşdirib. Bununla belə, mərasimin əsas mahiyyəti – ana və körpəyə diqqət, sevgi və qayğı göstərmək – dəyişməz olaraq qalır.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.

“40 çıxdı” mərasiminə önəm verməyənlər: ənənədən uzaqlaşma, yoxsa həyat tərzinin dəyişməsi?

Müasir dövrdə bir çox ailələr “40 çıxdı” mərasiminə əvvəlki nəsillər qədər önəm vermir. Bu hal əsasən şəhər mühitində yaşayan gənc ailələrdə daha çox müşahidə olunur. Bəzi valideynlər bu mərasimi artıq köhnəlmiş ənənə kimi dəyərləndirir, bəziləri isə onu tibbi baxımdan zəruri hesab etmir. Onların fikrincə, uşağın və ananın sağlamlığını qorumaq üçün əsas şərt gigiyena və tibbi nəzarətdir, adət və inanclar isə ikinci plandadır.

Digər tərəfdən, bu ənənəyə önəm verməməyin səbəbləri arasında zamana çatmamaq, maddi imkanların məhdudluğu və urbanizasiya kimi faktorlar da mühüm rol oynayır. Şəhər həyatının sürətli ritmi, kiçik ailə modeli və sosial çevrələrin daralması nəticəsində bu cür mərasimlər əvvəlki kollektiv xarakterini itirir.

Bununla belə, “40 çıxdı” mərasimindən imtina edənlər də çox vaxt onun əsas mahiyyətini – ana və körpənin qayğıya, diqqətə və istirahətə ehtiyacını – özlərinə uyğun şəkildə qorumağa çalışırlar. Yəni bəzən bu ənənənin formal tərəfi aradan qalxsa da, mənəvi dəyəri ailə münasibətlərində yaşamağa davam edir.

Sosioloqların fikrincə, belə dəyişikliklər ənənələrin yox olması deyil, sadəcə onların müasir həyat tərzinə uyğunlaşmasıdır. Əsas məsələ, ailə və cəmiyyətin körpənin doğuluşunu sevinc və birlik rəmzi kimi yaşatmağa davam etməsidir.

“40 çıxdı” dövrü həm körpə, həm də ana üçün həssas bərpa mərhələsi sayılır. Bu müddətdə bədən və immun sistem hələ tam gücünə qayıtmadığı üçün bəzi məhdudiyyətlərə riayət etmək vacibdir. Gəlin elmi və ənənəvi baxımdan baxaq:

Tibbi baxımdan: 40 günlük dövrdə ana və körpəyə olmaz

Soyuq və küləkli havada uzun müddət qalmaq – həm ana, həm də körpə üçün immun sistem zəif olduğundan, soyuqlama və infeksiya riski artır.

Ağır fiziki işlər və gərginlik – doğuşdan sonra orqanizm zəiflədiyi üçün bel, qarın və çanaq əzələlərinə yük düşür. Bu da bərpa prosesini ləngidir.

Soyuq su ilə yuyunmaq və ayaqları soyuqda saxlamaq – infeksiyaya və iltihabi proseslərə səbəb ola bilər.

Stress və yuxusuzluq – ana südünün azalmasına, depressiyaya və orqanizmin zəifləməsinə gətirib çıxara bilər.

Körpəyə kənar şəxslərin yaxınlaşması və öpməsi – yeni doğulmuşun immun sistemi hələ formalaşmadığı üçün mikroblara qarşı müdafiəsi az olur.

Qidalanmada kəskin və qaz yaradan yeməklər (soğan, sarımsaq, kələm, paxlalılar) – süd vasitəsilə körpədə köp və narahatlıq yarada bilər.

Kofeinli içkilər və qazlı məhsullar – həm ananın yuxusuna, həm də körpənin sinir sisteminə mənfi təsir göstərə bilər.

Ənənəvi baxımdan: xalq inanclarına görə olmaz

Ana 40 gün tək qalmaz – pis enerjidən və qorxudan qorunmaq üçün yanında bir böyüyün olması vacib sayılır.

Körpənin üstünə yad adam baxmaz və toxunmaz – “göz dəyməsin” inancı ilə əlaqələndirilir.

Ana və uşaq axşam çölə çıxmaz – soyuq, pis ruh və mənfi təsirlərdən qorunmaq məqsədi daşıyır.

Ana dırnaq və saç kəsməz – bədənin zəif dövründə “can itkisi” sayıldığı üçün bu əməl 40 gün tamam olduqdan sonra edilir.

Evə yad adamların tez-tez gəlməsi məsləhət görülmür – sakitlik və enerji balansı qorunur.

“40 çıxdı” dövrü — həm tibbi, həm də psixoloji baxımdan ana və körpənin qorunma, bərpa və uyğunlaşma mərhələsidir.

Ənənələr bu qayğı prosesinə simvolik və mənəvi məna qatır, tibbi qaydalar isə sağlam bərpanı təmin edir. Hər iki yanaşma bir məqsədə xidmət edir: sağlam ana, sağlam körpə və xoşbəxt ailə.

30–40 günlük xüsusi qayğı dövrü dünyanın bir çox mədəniyyətində mövcuddur. Bu dövrün məqsədi ana və körpənin bərpası, yeni doğulanın və ananın “kənar” gözlərdən, ənənəvi pis təsirlərdən qorunması, həmçinin ailə içində rol və münasibətlərin tənzimlənməsidir.

Dünyada oxşar praktikalara nümunələr: Latın Amerikası — la cuarentena (təxminən 40 gün), Hindistan/Pakistan — jaapa/sawa mahina (40 günə yaxın), İran — chilla (40 gün), Çin — zuò yuè zi (“sitting the month”, 28–42 gün və ya daha çox). Hər məkanda müddət, yemək, ziyarət məhdudiyyətləri fərqli formalar alır.

Azərbaycanda “40 çıxdı” mərasimi — ənənəvi praktika

Əsas elementlər (müxtəlif bölgələrdə rast gəlinənlər):

Mərasim adətən körpənin doğumundan 40 gün sonra keçirilir. Bu gün körpənin “qırxı” çıxarılır — simvolik təmizlik və qorunma ritualları icra olunur.

Praktikalar arasında: uşağın başından və ya bədənindən müəyyən məbləğdə tüklərin, saçların götürülməsi qaba (stəkana) yumurta qoyub 40 gün saxlamaq və sonra müəyyən mərasimlə onu atmaq, dua və ayə oxunması, bəzən qorxudan və “göz vurmadan” qorunmaq üçün xüsusi amuletlərdən istifadə.

Mərasimin əhatə etdiyi sosial funksiya: ailənin və qonşuluğun uşağı görməsi (və “göz qoyma” kimi inanclara qarşı tədbirlər görməsi), körpə üçün kirvə (xristian-islami və ya yerli mərasimlərdə iştirak edən qohum) müəyyən edilməsi, hədiyyələr və rəmzi paylamalar.

Regional fərqlər: Qarabağ, Naxçıvan, Muğan və müxtəlif etnoqrafik bölgələrdə mərasim detallarında fərqlər var — məsələn, hansı duaların oxunması, hansı “qoruyucu” obyektlərin tətbiqi və mərasimin sosial strukturu dəyişir. Azərbaycan folklor və etnoqrafik mənbələri bu müxtəlifliyi sənədləşdirib.

Adətin dini və mədəni əsasları

İslam və bəzi yerli inanclarda doğum sonrası müəyyən “təmizlik” və “müqəddəslik” konseptləri mövcuddur. Bir sıra müsəlman icmalarda postnatal təcrid və 40 gün içində bəzi dini xidmətlərin məhdudlaşdırılması ənənəsi qeyd olunur. Bununla belə, Azərbaycandakı “qırx” mərasimləri çox vaxt həm islam təsirinə, həm də çoxşaxəli yerli inanclara (amuletyönümlü qorunma, xalq təbabəti) bağlı elementlər daşıyır.

Sağlamlıq, təhlükəsizlik və müasir dəyişikliklər

Məcburi tibbi zərurətlər: Müasir tibb baxımından 40 dövrü ana və körpənin tibbi nəzarətinin kritik olduğu dövrdür (ana bərpası, südvermə dəstəyi, yeni doğulanda peyvənd və skrininqlər). Ənənəvi mərasimlər bu tibbi tədbirləri əvəz etməməlidir.

Müasir sosial trendlər: Şəhərləşmə, tibb maarifləndirilməsi, qohumların uzaqda yaşaması və yeni valideynlərin iş yükü səbəbindən ənənəvi mərasimlərin forması dəyişir: kiçik ailə dairəsində, xəstəxana şəraitində və ya sadəcə simvolik şəkildə icra olunur. Bu da mərasimin funksiyalarının — sosial dəstək, bərpa dövrünün təminatı — başqa formalara çevrilməsi deməkdir.

Müsbət və mənfi tərəflər — praktik baxış

Müsbətlər

Ana üçün istirahət və ailə dəstəyi

Sosial rituallar vasitəsilə körpənin və ailənin icmaya təqdimatı, sosial tanınma.

Risklər / diqqət yetiriləsi məqamlar

Əgər ənənə tibbi məsləhətlərə zidd davranışlara (məsələn, kritik tibbi müayinələrin təxirə salınması, qeyri-sanitariya praktikaları) gətirirsə, bu təhlükə yarada bilər.

“Göz vurma” və qorxuya qarşı edilən bəzi praktikalarda (odun, köz və s.) təhlükəsizlik riski ola bilər — praktikaların təhlükəsiz formada icrası vacibdir.

Ayşən Vəli