Ərəb ölkələri ilə İsrail arasında normallaşma prosesi necə gedir? İCMAL

Birləşmiş Ərəb Əmirliyinin Siyasi Mərkəzinin rəhbəri Ebtesam Əl-Ketbi açıqlamasında Əbu-Dabinin İsrailin müdafiə sektoruna investisiyaları silah təchizatı mənbələrinin şaxələndirilməsi vasitəsi kimi qiymətləndirir. O vurğulayıb ki, bu addımlar mövcud geosiyasi vəziyyətlə bağlı deyil, ölkənin strateji hədəfləri ilə diktə olunur. Bundan əvvəl BƏƏ-də yerləşən "EDGE Group" İsrailin müdafiə şirkəti "ThirdEye Systems"-in 30%-ni alıb. Yəhudi dövləti üçün ərəb qonşuları ilə münasibətlərin normallaşdırılması mühüm xarici siyasət prioriteti olaraq qalır. Lakin İsraillə təmasların spesifik xarakteri qarşılıqlı inamsızlığın tam aradan qaldırılmasına imkan vermir.

Onunla hansı sahələrdə əməkdaşlığın ərəb ölkələri üçün daha cəlbedici ola biləcəyi AzNews.az-ın materialında təsvir edilib.

BƏƏ qlobal müdafiə sektorunda iştirakını genişləndirir: Əmirliyin aparıcı hərbi-sənaye holdinqi "EDGE Group" İsrailin süni intellekt texnologiyaları və avtonom təhlükəsizlik sistemlərinin inkişafında ixtisaslaşan "ThirdEye Systems" şirkətində 30% pay alıb.

Əmirliyin Siyasi Mərkəzinin rəhbəri Ebtesam Əl-Ketbi İsrailin müdafiə sektoruna investisiyaların ölkənin uzunmüddətli maraqlarına uyğun olduğunu vurğulayıb.

— BƏƏ ordusunu gücləndirmək üçün silah təchizatı mənbələrini diversifikasiya etməyə çalışır. Bunun regionda baş verən hadisələrlə heç bir əlaqəsi yoxdur, o başqa məsələdir. Ebtesam Əl-Ketbi deyib ki, sərmayə silahların şaxələndirilməsi ehtiyacından irəli gəlir.

Həqiqətən də BƏƏ regionun ən qabaqcıl hərbi strukturlarından birini təşkil edir. Son illər ölkədə zirehli texnika, pilotsuz uçuş aparatları və hava hücumundan müdafiə sistemləri də daxil olmaqla, öz silah istehsalını fəal şəkildə inkişaf etdirir.

Ölkənin müasir silahlı qüvvələrinin sayı 50 minə yaxın hərbçidir ki, onların da əhəmiyyətli bir hissəsini xarici vətəndaşlar təşkil edir. Bu, Əmirliyə yerli kadr çatışmazlığını kompensasiya etməyə və xarici mütəxəssislərin təcrübəsinə arxalanmağa imkan verir.

BƏƏ ilə İsrail arasında müdafiə sahəsində yaxınlaşma 2020-ci ildə İbrahim sazişinin imzalanmasından sonra mümkün olub. Bu tarixi sənəd ölkələr arasında diplomatik münasibətləri normallaşdırdı, iqtisadi və texnoloji əməkdaşlığa yol açdı.

O vaxtdan bəri ölkələr kibertəhlükəsizlik, süni intellekt və pilotsuz sistemlər kimi sektorlarda fəal şəkildə tərəfdaşlıq əlaqələri inkişaf etdirir. "EDGE" BƏƏ-nin ən böyük silah istehsalçısı hesab olunur. Holdinq dövlətə məxsusdur. 2021-ci ildə pilotsuz təyyarələr hazırlamaq üçün İsrailin "Israel Aerospace Industries" şirkəti ilə əməkdaşlıq edəcəyi açıqlandı.

BƏƏ ənənəvi olaraq ABŞ, Fransa, Cənubi Koreya və Türkiyədən silah alıb. Ancaq son illərdə Abu Dabi texnoloji suverenliyini gücləndirmək üçün fərdi təchizatçılardan asılılığını azaltmağa çalışır.

Bundan əlavə, İsraillə əməkdaşlıq BƏƏ-yə əvvəllər ərəb dövlətləri üçün əlçatmaz olan qabaqcıl hərbi texnologiyalara çıxış imkanı verir. Xüsusilə, təhlükəsizlik sahəsində süni intellekt və avtonom sistemlər, kəşfiyyat və patrulluq üçün pilotsuz uçuş aparatları, müşahidə texnologiyaları və maşın öyrənməsinə əsaslanan analitika.

İki ölkə arasında əməkdaşlıq intensivləşdikcə, son illərdə mətbuatda israillilərin BƏƏ-nin dəstəyi ilə Yəmənin 400 km cənubunda, Qırmızı dənizin girişində yerləşən Sokotra adasında kəşfiyyat bazası yaratmaq imkanını belə nəzərdən keçirdikləri barədə xəbərlər yayılıb.

BƏƏ-nin Qəzza və Livandakı hərəkətlərinə görə İsrail hökumətinə ictimai tənqidinə baxmayaraq, İsrail və BƏƏ arasında iqtisadi əlaqələr güclü olaraq qalır. 2023-cü ildə İsrail ilə BƏƏ arasında ticarət dövriyyəsi 2,95 milyard dollar təşkil edib, eyni zamanda, İbrahim razılaşmaları çərçivəsində Ərəb-İsrail normallaşması prosesinə effektiv rəhbərlik etmiş BƏƏ iddia edir ki, bu cür qarşılıqlı fəaliyyət Fələstin-İsrail münaqişəsinin iki dövlət həllinə alternativin olmaması və BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinə və Ərəb Sülh Təşəbbüsünə sadiqliyinə dair onun fundamental mövqeyinə zidd deyil.

BƏƏ-yə görə, İsrail Körfəz üçün sərfəli tərəfdaşdır, o, texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş, çox güclü hərbi sənayesi olan və bir çox ölkələrə ixrac edən dövlətdir.

İbrahim razılaşmaları dərhal domino effektinə səbəb olmadı. ABŞ-nin fəal şəkildə təşviq etdiyi Səudiyyə Ərəbistanı ilə İsrail arasında münasibətlərin normallaşmasını ayrıca qeyd etmək lazımdır. Ər-Riyadın yaxın vaxtlara qədər Vaşinqton qarşısında qoyduğu tələblər sırasına NATO-ya bənzər təhlükəsizlik zəmanətləri daxildir ki, bu da Birləşmiş Ştatların ərazisinə hücum olacağı təqdirdə Səudiyyə Ərəbistanını müdafiə etməyə, nüvə enerjisi potensialının yaradılmasına köməklik göstərməyə və yeni silah sistemlərinin, o cümlədən F-35 təyyarələri və Terminal Yüksək Hündürlük Ərazisindən Müdafiə (THAAD) raketdən müdafiə sistemi tədarükünü nəzərdə tuturdu.

Üstəlik, səudiyyəlilər israillilərin fələstinlilərə qarşı mənalı addımlar atması və real sülh prosesinin başlanmasında israr etməyə davam edir. 2023-cü ilin oktyabrında HƏMAS-ın İsrailə hücumundan sonra ortaya çıxan hazırkı şəraitdə Ər-Riyadın İsraillə razılaşmanın ilkin şərti kimi açıq şəkildə ifadə etdiyi müstəqil Fələstin dövləti yanaşmasının reallaşmayacağı görünür. İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu fevralın 7-də verdiyi açıqlamada Fələstin dövlətinin yaradılması şərti ilə heç bir ölkə ilə münasibətlərin normallaşdırılmasını qəbul etməyəcəklərini bildirib.

— İsrail üçün Fars körfəzindəki ərəb ölkələri, xüsusən də Səudiyyə Ərəbistanı ilə normallaşma mühüm xarici siyasət prioritetidir. IMEMO RAS Yaxın Şərq Araşdırmalar Mərkəzinin elmi işçisi Lyudmila Samarskaya deyib ki, onlarla münasibətlərin normallaşdırılması ölkənin regiona inteqrasiyası istiqamətində mühüm addım olmaqla yanaşı, Fələstin-İsrail münaqişəsinin həllini arxa plana keçirərək “torpaq sülhü” əvəzinə “sülh üçün sülh”ün mümkün olduğunu göstərmək üçün bir yoldur.

Ekspert onu da hesab edir ki, bu vəziyyət müxtəlif regional və hətta qitələrarası layihələr üçün (İ2U2 çərçivəsində İsrail, BƏƏ, Hindistan və ABŞ arasında mövcud əməkdaşlığa əsaslanaraq) imkanlar yaradır, baxmayaraq ki, bu halda siyasi mülahizələr çox güman ki, ön plandadır.

Eyni zamanda, İsrail Fələstinin maraqlarına tamamilə məhəl qoymadan səudiyyəlilərlə sövdələşməyə gedə bilməyəcək. Səudiyyə Ərəbistanının öz mövqeyini sabit saxlamaq üçün geniş imkanları var.

İbrahim razılaşmasından sonra iki ölkə İsraillə münasibətləri normallaşdırmaq qərarına gəlib: Sudan Respublikası və Mərakeş Krallığı.

İkincisi, İsraillə əldə olunan razılaşma ABŞ-a Mərakeşin Qərbi Sahara üzərində suverenliyini tanımağa imkan verdi. ABŞ isə Sudana daha əvvəl “Əl-Qaidə” terror təşkilatının bazalarından biri hesab edilən bu ölkəni terroru dəstəkləyən dövlətlər siyahısından çıxaracağına söz verib.

Lakin ölkə xalqı İsraillə normallaşma tendensiyasını bəyənməyib və fələstinliləri dəstəkləyib. İsrail Müdafiə Qüvvələrinin Qəzza zolağında qeyri-mütənasib güc tətbiq etməsi ərəb küçələrini daha da hərəkətə gətirib. Beləliklə, yerli elitalar ABŞ-nin İsraillə tətbiq etdiyi münasibətlər forması ilə Fələstini böyük ölçüdə dəstəkləyən öz cəmiyyətlərinin sabitliyini qorumaq arasında balans yaratmağa məcbur olurlar.

Mövsüm NOVRUZOĞLU,

AzNews.az analitik-informasiya portalının Beynəlxalq xəbərlər üzrə baş redaktor müavini