Geosiyasətdə yeni ünvan: Ağ Ev üzünü Azərbaycana çevirir

ABŞ Prezidenti Donald Tramp Ağ Evdə Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan və Qırğızıstanın dövlət başçılarını qəbul edib.

Zirvə görüşü əvvəl ikitərəfli, sonra isə beştərəfli formatda baş tutub.

Qeyd edək ki, ABŞ və Mərkəzi Asiya dövlətləri arasında əməkdaşlığını nəzərdə tutan “S5+1” formatı çərçivəsində vaxtaşırı müzakirələr aparılır. Lakin Donald Tramp bu müzakirələrin ABŞ-nin Mərkəzi Asiyaya marağının artması ilə bağlı olduğunu açıq ifadə edib.

“Bu xalqlar bir vaxtlar Şərqlə Qərbi birləşdirən qədim “İpək Yolu”nun vətəni olublar. Təəssüf ki, Amerikanın əvvəlki prezidentləri bu bölgəyə laqeyd yanaşıblar. Ancaq mən bu bölgənin əhəmiyyətini başa düşürəm”. 

Mərkəzi Asiya Trampın həm birinci, həm də ikinci prezidentliyi dönəmində ABŞ üçün geosiyasi və geoiqtisadi planda diqqət mərkəzində olub.Hələ 2018-ci ilin yanvar ayında Donald Tramp Ağ Evdə Qazaxıstanın o zamankı prezidenti Nursultan Nazarbayevi, may ayında isə özbəkistanlı həmkarı Şavkat Mirziyoyevi qəbul etmişdi. “S5+1” formatının əvvəlki illərdən fərqli olaraq, aktivləşməsi ABŞ ilə Çin arasında artan rəqabətlə izah olouna bilər.

Digər tərəfdən, həmin vaxt ABŞ qoşunlarının Əfqanıstanda iştirakı Tramp administrasiyasının Mərkəzi Asiya ölkələri ilə əməkdaşlığı genişləndirməsində strateji əhəmiyyət kəsb edirdi. ABŞ-nin sabiq Dövlət katibi Mayk Pompeonun 2020-ci ildə Özbəkistana və Qazaxıstana səfərlərinə də bu kontekstdə baxmaq lazımdır.

Donald Trampın prezidentliyinin ikinci müddətində yenidən Mərkəzi Asiyaya önəm verməsi sözügedən amillərlə bağlı olaraq qalır. Çünki ABŞ-Çin rəqabəti 2017-2021-ci illərlə müqayisədə daha gərgin mərhələyə daxil olub. Ukraynada baş verən müharibə ilə əlaqədar Rusiyanın Mərkəzi Asiyada geosiyasi təsirinin zəifləməsi regionda Çinin mövqelərinin güclənməsi ilə müşahidə olunur. 

Tramp administrasiyası isə Çinin artan təsirinin qarşısını almaq üçün bölgə dövlətləri ilə əməkdaşlığı dərinləşdirməyə üstünlük verir. Öz növbəsində, Mərkəzi Asiya ölkələri də ABŞ-la yaxınlaşmağa Çinin iqtisadi təzyiqləri qarşısında balanslaşdırıcı amil kimi baxır. Lakin Trampın birinci prezidentliyi dönəmindən fərqli olaraq, hazırda ətraf regionlarda baş verən geosiyasi dəyişikliklərin Mərkəzi Asiyaya təsiri həm ABŞ, həm də Çin üçün daha cəlbedici edir. 

Bu da rəqabətin güclənməsinə təkan verir. Söhbət Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin başa çatması və kommunikasiyaların açılmasına dair razılaşmanın əldə olunması ilə əlaqədar Mərkəzi Asiyanın perspektivdə Çin və Avropa arasında əsas nəqliyyat-ticarət dəhlizinə çevrilməsi imkanlarından gedir.

Trampın Ağ Evdə görüş zamanı ABŞ-nin əvvəlki liderlərinin “İpək yolu”nun keçdiyi bölgəyə laqeyd yanaşmasını təəssüflə vurğulaması Vaşinqtonun xarici siyasətində Mərkəzi Asiyaya prioritet yer ayırdığını göstərir. 

Ukraynada baş verən müharibə fonunda Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz ölkələrinin əsas nəqliyyat-kommunikasiya marşrutuna çevrilməsi “Orta dəhliz” uğrunda rəqabəti artırıb. Zəngəzur dəhlizinin “Beynəlxalq sülh və Rifah Naminə Tramp Marşrutu” adlanmasına dair ABŞ və Ermənistan arasında avqustun 8-də imzalanmış razılaşma bu prosesin tərkib hissəsidir. 

Bu dəhlizə “Bir kəmər, bir yol” layihəsini reallaşdırmaq üçün Çin də maraq göstərir. Trampın Mərkəzi Asiyanın beş lideri ilə görüşü “Orta dəhliz”ə nəzarət uğrunda ABŞ və Çin arasında rəqabətin fəallaşması kimi başa düşülə bilər. 

Ağ Evdəki danışıqlar ərəfəsində diqqəti çəkən daha bir məqam isə Qazaxıstan Prezidenti Qasım-Jomart Tokayevin bu görüşdə Azərbaycanın Dövlət başçısı İlham Əliyevin də iştirakını arzuladığını deməsidir. Bu, ilk növbədə coğrafi mövqeyinə görə Azərbaycanın “Orta dəhliz”in Mərkəzi Asiyaya və əks istiqamətdə çıxışı təmin edən əsas tranzit ölkəsi olması ilə bağlıdır. 

İkincisi, Tokayevin açıqlaması “S5+1” formatının “S6+1”-ə çevrilməsi təklifi kimi başa düşülə bilər. ABŞ-nin artıq Zəngəzur dəhlizinin əsas operatoru olacağını nəzərə alsaq, bu formatın yaradılması real görünür.

Bu halda Türk Dövlətləri Təşkilatına (TDT) daxil olan 6 dövlətin ABŞ ilə strateji əməkdaşlıq formatı yaranmış olar. Yəni ABŞ Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ilə bağlı strategiyasında TDT-ni mühüm əməkdaşlıq platforması kimi qəbul edir. 

Müşfiq Abdulla 
“Cebheinfo.az”

Açar sözlər: Tramp Ağ Ev ABŞ

Problemlərinizi bizə yazın, şahidi olduğunuz hadisələri çəkib göndərin