Hər şeyi təzələyən zaman

İnsanın təbii ritmlərə uyğunlaşması

Bu günlərdə alban şairi Jeton Kelmendinin şeirlər kitabını redaktə edirdim. Bir misra diqqətimi çəkdi: “Zamana liderlik edir zaman”. Bu bircə misra özündə çox böyük mətləbləri ehtiva edir. Hər kəs zamandan şikayətçidir. “Vaxt necə də sürətlə uçur” deyə gileylənənlərin çoxu vaxtın qədrini bilməyənlərdir. Son zamanlar isə planetar proseslər nəticəsində zaman da öz ritmini sürətləndirib. Demək, şairin sözüylə desək, artıq zaman özünə liderlik etmək iqtidarında deyil.

Lap bu yaxınlarda isə bir sıra Qərb araşdırmaçıları belə bir qənaətə gəliblər ki, günümüz 24 saatdan 16 saata qədər qısalıb. Alimlər düşünür ki, bu, Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması ilə əlaqəli bir prosesdir. Yer daha sürətlə fırlanmağa başlayıb.

Bu fikirlər nə dərəcədə həqiqəti əks etdirir? Yerin sürətlənməsi və günün qısalması öz-özünə baş vermir. Zamanın sürətlənməsi qarşıdan gələn kainat dəyişikliklərinin əsas əlamətidir. Planet yeni dövrə qədəm qoyur, Kvant sıçrayışı etməyə hazırlaşır. Həqiqətən də yerin elektromaqnit sahələrində dəyişikliklər qeydə alınır. İnsan orqanizmi isə planetin təbii ritmləri ilə sinxronlaşdığı üçün bioloji saata uyğun yaşamağa davam edir. Buna görə də insanlar arasında hədsiz yorğunluqla nəticələnən dissonans yaranır.

Sözsüz, Tanrının iradəsindən kənarda heç bir qeyri-adi hadisə baş verə bilməz. Portuqaliyalı yazıçı və professor Joze Rodriqes Duş Santuş özünün “Tanrının formulu” əsərində soruşur ki, kainat, əslində, nədir? Bəlkə, onu semantik planda da öyrənmək lazımdır? Bəlkə, onun musiqisini də dinləyək, poeziyasını da başa düşək? Bəlkə bu dünyanı metanarrativ bir mətn kimi qəbul edək?

Alimin fikrincə, kainatın sirrini gizlədən bir pərdə var və o bizə həqiqəti görməyə imkan vermir. Vaxtın nəzarətdən çıxması heç də dünyanın nizamının pozulması demək deyil. Dünyanı nizamlayan ilahi bir qüvvə var. Qeyri-müəyyənlik prinsipi və xaos teoremləri sübut edir ki, gerçək olanın mahiyyəti əlçatan deyil. Kainat əksliklərin vəhdəti dialektikası əsasında hərəkət edir. Nüvə ətrafında dövr edən elektronlar, atomların müntəzəm yenilənməsi, molekulların yerdəyişməsi, planetlərin orbital hərəkəti – kosmos bu ritmlərlə döyünür.

Hər şeydə sinxronizm, hər şeydə simmetriya var. Nizam xaosdan yaranır. Vaxtın sürətlənməsi belə nizama xidmət edir. Laplasın dediyi kimi, gələcək də keçmiş kimi artıq müəyyən edilib. Müşahidəçilərin zaman qavrayışı onların öz hərəkət sürətindən asılıdır. Müşahidəçi işıq sürətinə nə qədər yaxın sürətlə hərəkət edirsə, onun saatı o qədər yavaş hərəkət edir. Yəni həmin müşahidəçinin özü üçün zaman normaldır, bir dəqiqə elə bir dəqiqədir. Amma daha az sürətlə hərəkət edənlərə isə elə gəlir ki, onun saatı yavaş gedir. Eynilə işıq sürətinə yaxın sürətlə hərəkət edən müşahidəçiyə elə gəlir ki, Yer Günəşin ətrafında inanılmaz dərəcədə sürətlə hərəkət edir. Ona elə gələcək ki, Yerdə zamanın sürəti artıb.

Eynşteyn fəza-zaman əyriliyini kəşf etdi. Maddi cism Günəşə, yaxud başqa planetlərə yaxınlaşanda cazibə qüvvəsinin təsiri altında həmin nəhəng kütləyə sarı cəzb olunur, ona doğru yönəlir. Beləcə, fəza əyilməyə başlayır. Məkan və zaman bir-birinə bağlı olduğu üçün zaman da əyilir. Nisbilik nəzəriyyəsi göstərdi ki, qravitasiya daha güclü olan yerdə zaman ləng keçir, zəif olan yerdə isə sürətlə keçir.

Kainatın hər bir nöqtəsində zaman müxtəlif cür keçir. Portuqaliyalı alim roman kimi təqdim etdiyi elmi əsərində (bu əsəri bu günün aparıcı janrı hesab olunan non fikşn – sənədli nəsr kimi də qəbul etmək olar) bu məsələlərə kifayət qədər aydınlıq gətirir. Eyni zamanda, Eynşteynin Tanrı formulunun kodunu açmağa çalışır. Bütün divarlardakı tüfənglər əvvəl-axır açılır, heç biri butafora kimi qalmır. Ayda zaman Yerdəkindən daha tez keçir, öz növbəsində, Yerdə zaman Günəşdəkindən daha tez keçir. Obyektin kütləsi nə qədər böyükdürsə, zaman onun səthində o qədər ləng keçir.

Beləliklə, materiya genişləndikcə qravitasiya təsiri zəifləyir və zamanın sürəti artır. Tarixin, təhtəlşüurun simvolu olan vaxt Prustvari dillə desək, omphalos (oxu: ana bətni) kimi fasiləsiz olaraq dünyamızı təzələyir.

Kənan HACI,
yazıçı-publisist