Icma.az
close
up
RU
Hər şeyi təzələyən zaman

Hər şeyi təzələyən zaman

Icma.az xəbər verir, Xalq qazeti saytına əsaslanaraq.

İnsanın təbii ritmlərə uyğunlaşması

Bu günlərdə alban şairi Jeton Kelmendinin şeirlər kitabını redaktə edirdim. Bir misra diqqətimi çəkdi: “Zamana liderlik edir zaman”. Bu bircə misra özündə çox böyük mətləbləri ehtiva edir. Hər kəs zamandan şikayətçidir. “Vaxt necə də sürətlə uçur” deyə gileylənənlərin çoxu vaxtın qədrini bilməyənlərdir. Son zamanlar isə planetar proseslər nəticəsində zaman da öz ritmini sürətləndirib. Demək, şairin sözüylə desək, artıq zaman özünə liderlik etmək iqtidarında deyil.

Lap bu yaxınlarda isə bir sıra Qərb araşdırmaçıları belə bir qənaətə gəliblər ki, günümüz 24 saatdan 16 saata qədər qısalıb. Alimlər düşünür ki, bu, Yer kürəsinin öz oxu ətrafında fırlanması ilə əlaqəli bir prosesdir. Yer daha sürətlə fırlanmağa başlayıb.

Bu fikirlər nə dərəcədə həqiqəti əks etdirir? Yerin sürətlənməsi və günün qısalması öz-özünə baş vermir. Zamanın sürətlənməsi qarşıdan gələn kainat dəyişikliklərinin əsas əlamətidir. Planet yeni dövrə qədəm qoyur, Kvant sıçrayışı etməyə hazırlaşır. Həqiqətən də yerin elektromaqnit sahələrində dəyişikliklər qeydə alınır. İnsan orqanizmi isə planetin təbii ritmləri ilə sinxronlaşdığı üçün bioloji saata uyğun yaşamağa davam edir. Buna görə də insanlar arasında hədsiz yorğunluqla nəticələnən dissonans yaranır.

Sözsüz, Tanrının iradəsindən kənarda heç bir qeyri-adi hadisə baş verə bilməz. Portuqaliyalı yazıçı və professor Joze Rodriqes Duş Santuş özünün “Tanrının formulu” əsərində soruşur ki, kainat, əslində, nədir? Bəlkə, onu semantik planda da öyrənmək lazımdır? Bəlkə, onun musiqisini də dinləyək, poeziyasını da başa düşək? Bəlkə bu dünyanı metanarrativ bir mətn kimi qəbul edək?

Alimin fikrincə, kainatın sirrini gizlədən bir pərdə var və o bizə həqiqəti görməyə imkan vermir. Vaxtın nəzarətdən çıxması heç də dünyanın nizamının pozulması demək deyil. Dünyanı nizamlayan ilahi bir qüvvə var. Qeyri-müəyyənlik prinsipi və xaos teoremləri sübut edir ki, gerçək olanın mahiyyəti əlçatan deyil. Kainat əksliklərin vəhdəti dialektikası əsasında hərəkət edir. Nüvə ətrafında dövr edən elektronlar, atomların müntəzəm yenilənməsi, molekulların yerdəyişməsi, planetlərin orbital hərəkəti – kosmos bu ritmlərlə döyünür.

Hər şeydə sinxronizm, hər şeydə simmetriya var. Nizam xaosdan yaranır. Vaxtın sürətlənməsi belə nizama xidmət edir. Laplasın dediyi kimi, gələcək də keçmiş kimi artıq müəyyən edilib. Müşahidəçilərin zaman qavrayışı onların öz hərəkət sürətindən asılıdır. Müşahidəçi işıq sürətinə nə qədər yaxın sürətlə hərəkət edirsə, onun saatı o qədər yavaş hərəkət edir. Yəni həmin müşahidəçinin özü üçün zaman normaldır, bir dəqiqə elə bir dəqiqədir. Amma daha az sürətlə hərəkət edənlərə isə elə gəlir ki, onun saatı yavaş gedir. Eynilə işıq sürətinə yaxın sürətlə hərəkət edən müşahidəçiyə elə gəlir ki, Yer Günəşin ətrafında inanılmaz dərəcədə sürətlə hərəkət edir. Ona elə gələcək ki, Yerdə zamanın sürəti artıb.

Eynşteyn fəza-zaman əyriliyini kəşf etdi. Maddi cism Günəşə, yaxud başqa planetlərə yaxınlaşanda cazibə qüvvəsinin təsiri altında həmin nəhəng kütləyə sarı cəzb olunur, ona doğru yönəlir. Beləcə, fəza əyilməyə başlayır. Məkan və zaman bir-birinə bağlı olduğu üçün zaman da əyilir. Nisbilik nəzəriyyəsi göstərdi ki, qravitasiya daha güclü olan yerdə zaman ləng keçir, zəif olan yerdə isə sürətlə keçir.

Kainatın hər bir nöqtəsində zaman müxtəlif cür keçir. Portuqaliyalı alim roman kimi təqdim etdiyi elmi əsərində (bu əsəri bu günün aparıcı janrı hesab olunan non fikşn – sənədli nəsr kimi də qəbul etmək olar) bu məsələlərə kifayət qədər aydınlıq gətirir. Eyni zamanda, Eynşteynin Tanrı formulunun kodunu açmağa çalışır. Bütün divarlardakı tüfənglər əvvəl-axır açılır, heç biri butafora kimi qalmır. Ayda zaman Yerdəkindən daha tez keçir, öz növbəsində, Yerdə zaman Günəşdəkindən daha tez keçir. Obyektin kütləsi nə qədər böyükdürsə, zaman onun səthində o qədər ləng keçir.

Beləliklə, materiya genişləndikcə qravitasiya təsiri zəifləyir və zamanın sürəti artır. Tarixin, təhtəlşüurun simvolu olan vaxt Prustvari dillə desək, omphalos (oxu: ana bətni) kimi fasiləsiz olaraq dünyamızı təzələyir.

Kənan HACI,
yazıçı-publisist

Daha ətraflı məlumat və yeniliklər üçün Icma.az saytını izləyin.
seeBaxış sayı:80
embedMənbə:https://xalqqazeti.az
archiveBu xəbər 04 Fevral 2025 10:36 mənbədən arxivləşdirilmişdir
0 Şərh
Daxil olun, şərh yazmaq üçün...
İlk cavab verən siz olun...
topGünün ən çox oxunanları
Hal-hazırda ən çox müzakirə olunan hadisələr

Bu gün İspaniya Portuqaliya finalı var

08 İyun 2025 10:46see184

“Bizə “avtobus müxalifəti” deyənlər bir həqiqəti qulaqlarına sırğa etsinlər ki...”

08 İyun 2025 19:43see125

Münxendə insanlara bıçaqla hücum edən şəxs polis tərəfindən zərərsizləşdirilib

08 İyun 2025 04:24see121

“Hakimin az qala bütün qərarları ya Qarabağ ın, ya da Sabah ın narazılığına səbəb oldu”

08 İyun 2025 04:24see120

Kim deyər ki, 78 yaşı var? Video

08 İyun 2025 23:30see118

Moskvada anbar kompleksində baş verən yanğın nəticəsində iki nəfər ölüb

08 İyun 2025 22:34see117

Levan Davitaşvili: Tbilisi Quru Limanı Orta Dəhlizin inkişafında mühüm rol oynayacaq

08 İyun 2025 20:50see117

Cəlilabadda minik avtomobilləri toqquşub

08 İyun 2025 18:47see115

Maskın təklifi

08 İyun 2025 04:23see115

Vens artıq Maskı tənqid etməyəcək Tramp YASAQLADI

08 İyun 2025 19:39see115

Bu vitamin xərçəngi 10 günə öldürür

09 İyun 2025 02:04see114

Dünyanın ən uzun balığı hansıdır?

09 İyun 2025 02:33see113

Bu nəhəng ölkə husilərə kömək edir: ABŞ yə hücum

09 İyun 2025 03:31see113

Almaniya Fransa matçının ən yaxşı oyunçusu bilindi

08 İyun 2025 20:25see113

Qazaxıstan Prezidentindən yeni müdafiə nazirinə TAPŞIRIQ

08 İyun 2025 19:25see112

İsveçdə dişlərini düzgün fırçalamayan uşaqların valideynlərinə 8 aylıq həbs cəzası verildi

08 İyun 2025 04:31see112

Ukrayna üçün şad xəbər Rəsmən elan edildi

09 İyun 2025 01:27see112

Davit Volkovlu Gürcüstan millisi son 4 oyunda üç qələbə və bir heç heçə

08 İyun 2025 22:57see111

Ekspert qlobal istiləşmənin əsas səbəbini AÇIQLADI

08 İyun 2025 07:31see111

Millimizin uğuruna görə konsert GİRİŞ PULSUZDUR

08 İyun 2025 16:49see110
newsSon xəbərlər
Günün ən son və aktual hadisələri