İran yol ayrıcında... TƏHLİL

Buraxılmış səhvlər üzərində iş; və ya Tehran niyə “Bakının etimadını qaytarmağa çalışır?”

ABŞ Prezidenti Donald Tramp administrasiyası tərəfindən İrana qarşı sanksiyaların gücləndirilməsi ilə xarakterizə olunan hazırkı geosiyasi vəziyyət kontekstində Tehran, tarix boyunca etibarlı və sabit tərəfdaş statusunu möhkəmləndirmiş Azərbaycan başda olmaqla, qonşu dövlətlərlə münasibətlərin normallaşdırılması istiqamətində addımlar atır. Birgə Hərtərəfli Nüvə PoA-nın (JCPOA) 2018-ci ildə süqutu və sonradan sərt iqtisadi sanksiyaların tətbiqi İranın xarici siyasət manevrlərini əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırdı və onu təcridini yüngülləşdirmək üçün regional tərəfdaşlar axtarmağa məcbur etdi. Azərbaycan Prezidentinin köməkçisi - Prezident Administrasiyasının Xarici siyasət məsələləri şöbəsinin müdiri Hikmət Hacıyevin İrana səfəri, İran İslam Respublikasının Prezidenti Məsud Pezeşkianın Azərbaycan nümayəndəliyinin qəbulu və bu qəbulun cənab Pezeşkiyanı ölkəmizə səfər etmək dəvətimiz ilə başa çatması, eləcə də iki ölkənin beyin mərkəzləri arasında elmi-tədqiqat memorandumlarının imzalanması, son zamanlar yetərincə zədələnmiş münasibətlərin yenidən bərpa olunmasına doğru, bu istiqamət uğrunda atılan atdımlar haqqda xəbər edir.

Müstəqillik illərində Azərbaycan öz xarici siyasəti çərçivəsində qonşuları ilə daim mehriban və isti münasibətlər saxlamağa çalışıb və onların arasında İran xüsusi yer tutur. İranın Azərbaycan üçün özəlliyi ilk növbədə ondadır ki, bu iki ölkə bir-birinə ortaq coğrafi, tarixi, mədəni və dini dəyərlərlə bağlıdır. Azərbaycanın ümummilli lideri Heydər Əliyevin son rəsmi səfərlərinin birində - 2002-ci il mayın 20-də İran İslam Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında “dostluq və əməkdaşlıq prinsipləri” haqqında saziş imzalananda Tehrana səfərində qeyd etdiyi kimi, “Biz bütün görüşlərimizdə, bütün danışıqlarda bir-birimizə yaxşı münasibət göstərmişik, bir-birimizə dostluğumuzu möhkəmləndirmişik. İnanıram ki, biz bu sahədə böyük uğur əldə etmişik”. Lakin, son onilliklərdə beynəlxalq münasibətlər və geosiyasət kəskin şəkildə dəyişib, xüsusən də İran və Azərbaycan arasında ikitərəfli münasibətlər son illərdə bir sıra böhranlara məruz qalıb və bu, qarşılıqlı inamsızlığı dərinləşdirib. Bu siyahıya həmçinin İranın artıq tükənmiş Qarabağ münaqişəsində (xüsusən də 44 günlük müharibə zamanı) Ermənistanı dəstəkləməsi, İranın Azərbaycanla sərhədlər yaxınlığında “hərbi təlimlər” adı altında təxribat cəhdləri, Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə silahlı basqın, Naxçıvanda sabitliyi pozmaq cəhdləri, diplomatik mübadilə və s. Bu baxımdan maraqlıdır ki, İranın etibarlı tərəfdaşı Azərbaycanla münasibətləri normallaşdırmaq iradəsi səmimidirmi? Yoxsa bu İran siyasətinin gözlənilən təhlükəyə – “Tramp faktoruna” cavab olaraq geosiyasətdə “strateji düzəliş” kimi tanınan məcburi strateji istiqamətləndirmənin klassik nümunəsidir? Hər halda, siyasi mənzərənin dolğunluğu naminə biz Azərbaycan-İran ikitərəfli münasibətlərində yaddaqalan məqamların təhlilini aparacağıq.

Beynəlxalq hüquq normalarına və BMT Təhlükəsizlik Şurasının Ermənistan silahlı qüvvələrinin dərhal və qeyd-şərtsiz çıxarılmasını tələb edən 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələrinə zidd olan, Azərbaycan ərazilərinin uzunmüddətli işğalı faktına baxmayaraq, İran uzun illərdir Ermənistana hərtərəfli dəstək verib. Tehranın erməni separatçılarla əməkdaşlıqdan əldə etdiyi əsas faydalar sırasında, şübhəsiz qeyd etmək lazımdır ki, İranın siyasi maraqlarına potensial təhlükə kimi qiymətləndirilən Azərbaycan faktorunun regionda güclənmə ehtimalı olub. Azərbaycan təkcə Ankaranın strateji tərəfdaşı deyil, həm də İran daxilində böyük Azərbaycan diasporu (təxminən 37 milyon etnik azərbaycanlı) olan bir dövlətdir. Tehran panazərbaycançı və pantürkist əhval-ruhiyyənin güclənməsindən ehtiyat edir, ona görə də İran üçün Ermənistana dəstək Türkiyə və Azərbaycanın regionda təsirini tarazlaşdırmağın bir yolu kimi görünürdü. Bundan başqa, beynəlxalq sanksiyalar altında 30 ilə yaxındır ki, erməni separatçıları tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycan əraziləri vasitəsilə bir sıra müxtəlif ticarət əməliyyatları həyata keçirilib ki, bu da ABŞ və Aİ-nin tətbiq etdiyi məhdudiyyətlərdən yan keçməyə imkan verib. Xüsusilə, İran ABŞ prezidenti Barak Obamanın 2010-cu ildə hərtərəfli “İrana qarşı sanksiyalar, hesabatlılıq və investisiyaların ləğvi haqqında” qanunu imzalamasından sonra bu “imkanlardan” daha fəal istifadə etməyə başladı. Oxşar maxinasiyalar İran şirkətlərinin sanksiyalar təzyiqi səbəbindən birbaşa həyata keçirilə bilməyən əməliyyatlar üçün Ermənistanın maliyyə sistemindən istifadə etməsində də müşahidə edilib.

Bu “şübhəli əməkdaşlığın” bir tərəfi də uzun illər İrandan Avropaya narkotiklərin qeyri-qanuni tranziti üçün nəzarətsiz zona kimi istifadə edilən Qarabağın işğal olunmuş əraziləri vasitəsilə adı çekilmiş maddələrin qanunsuz dövriyyəsi olub. Azərbaycan hüquq-mühafizə orqanlarının məlumatına görə, 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsindən və Azərbaycanın dövlət sərhədlərinə nəzarətin bərpasından sonra işğaldan azad edilmiş ərazilərdə narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsi marşrutlarının fəaliyyət göstərməsinə dair çoxsaylı sübutlar aşkar edilib. Xüsusilə narkotik vasitələrin saxlanması və daşınması üçün istifadə edilən tunellər və sığınacaqlar, habelə qaçaqmalçılıq əməliyyatlarının izləri aşkar edilib ki, bu da həmin rayonlardan tranzit məntəqə kimi sistemli şəkildə istifadə olunduğunu təsdiqləyir. Rəsmi Bakı dəfələrlə bəyan edib ki, Ermənistan Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində faktiki hakimiyyət boşluğundan istifadə edərək, İran strukturlarının köməyi ilə onilliklər ərzində narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsini təbliğ edirdi. İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə toplanmış faktlar göstərir ki, Qarabağ ərazisindən narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsi təkcə bu işdə iştirak edən tərəflər üçün iqtisadi cəhətdən sərfəli deyildi, həm də Azərbaycanın və qonşu dövlətlərin təhlükəsizliyinə xələl gətirmək məqsədi ilə regionda sabitliyi pozmaq üçün alət kimi istifadə olunurdu. Erməni işğalı dövründə Xudafərin körpüsü İran və separatçı rejim arasında əsas keçid məntəqəsi rolunu oynayırdı ki, bu da beynəlxalq hüquq baxımından qeyri-qanuni hesab olunurdu. Uzun müddət İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun nəzarətində olan Tehran bu marşrutu narkotiklərin Əfqanıstandan Avropaya qeyri-qanuni daşınması üçün aktiv şəkildə istifadə edirdi. İran dövlət nömrə nişanlı yük maşınları ilə qaçaqmalçılar Araz çayı vasitəsilə işğal altındakı Qarabağa, oradan isə Avropaya narkotik maddələr ötürürdülər.

İran İslam teokratiyası ilə xristian Ermənistanı Azərbaycan öz suveren torpaqlarını azad etməzdən əvvəl bu ərazilərdə çirkli bizneslə məşğul olan maraqlı tərəflər kimi çıxış edirdilər. Görünür, burada əsas prinsipləri ideologiya deyil, maddi maraqlar müəyyən edirdi – necə deyərlər, “pul hər şeyi həll edir”. Beynəlxalq ictimaiyyət artıq İran və Ermənistan arasında qeyri-qanuni silah ticarəti barədə məlumatlandırılıb. Xüsusilə, Ermənistan tərəfindən həyata keçirilən silah qaçaqmalçılığına dair sənədləşdirilmiş faktlar 2019-cu ildə britaniyalı tədqiqatçı Harrold Keynin "Narko-Qarabağ" kitabında öz əksini tapıb. Tədqiqatçı qeyd edir ki, bu cinayətkar şəbəkənin əsas fiqurlarından biri Qarabağdakı separatçı rejimin nümayəndəsi Samvel Babayan olub. Maraqlıdır, görəsən, İndi İranı nə dərəcədə qane edir ki, onun "yaxın və sadiq" müttəfiqi olan Ermənistan, İran sərhədlərinə bilavasitə yaxın bölgələrdə Avropa İttifaqının "müşahidə missiyasını" yerləşdirir və müxtəlif xartiyalar, sazişlər və digər beynəlxalq sənədlər imzalayaraq ölkədəki xarici hərbi-siyasi mövcudluğun estafetini tamamilə ABŞ və Avropa İttifaqına ötürməyə çalışır? Halbuki, bu aktorların regionda ənənəvi olaraq geosiyasi antagonistlərindən biri İran İslam Respublikası hesab olunur?

Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinin azad edilməsi üzrə hərbi əməliyyatlar zamanı İran tərəfindən təxribat xarakterli davranışın növbəti təzahürləri İran sərhəd xidmətlərinin İran yük maşınlarının Azərbaycan hakimiyyətinin razılığı olmadan Qarabağ ərazisinə maneəsiz keçməsinə icazə verməsi ilə qeydə alınıb ki, bu da ölkənin suverenliyinin aşkar şəkildə pozulması deməkdir. Bu yüklərin məzmunu naməlum qalmaqdan da ötə, əksinə, məlum olur ki, İran nömrələri ermənilərin altında "ustalıqla" gizlədilib – sanki kimisə aldatmaq mümkün olacaqmış kimi. Azərbaycan tərəfi dəfələrlə İrana bu cür hiyləgər manevrlərdən çəkinmək barədə xəbərdarlıq etsə də, görünür, bəzi vərdişlərdən əl çəkmək o qədər də asan deyil – çünki bu praktika müharibədən sonra da eyni sürətlə davam edib. Daha bir hadisəni xatırlamaq yerinə düşər. Hələ 2018-ci ildə İranın “PartSamanJahanCo” şirkətinin o vaxt erməni işğalı altında olan Şuşadakı Gövhər ağa məscidini təmir etməsi xəbəri Azərbaycanda təəccüb və narazılıqla qarşılanmışdı. Azərbaycanın mədəni irsinə aid olan bu məscidin fars üslubunda təqdim edilməsi isə iki ölkə arasındakı münasibətlərdə iz buraxmışdı. Necə ki, İran işğal dövründə ermənilər tərəfindən dağıdılan və ya donuzxanaya çevrilən çoxsaylı müsəlman mədəniyyət abidələri və məscidləri barədə susmağa üstünlük vermişdi.

(Ardı var)

Elmira TALIBZADƏ