İstinin bəlaları: Qətllər, zorakılıq, intihar

Alimlər çoxdan istiliyin canlıların davranışlarına təsir etdiyinə dair sübutlar tapıblar.

Məsələn, Amerikada aparılan tədqiqatlar təsdiqləyir ki, siçovullarda öz növünün üzvlərinə qarşı aqressiv reaksiyalar yüksək temperaturda güclənir. Təcrübə zamanı 16 cüt kişi iki bərabər qrupa bölündü və müxtəlif fasilələrlə 2,5 mA ilə şok edildi: birinci qrup dəqiqədə 12 zərbə aldı, ikincisi - 20. Prosedur müxtəlif temperaturlarda üç dəfə təkrarlanıb: 40 °F (təxminən 4,4 °C), 70 (təxminən 21,7 °C) və 3,0 °C). 

İtlər isti havada insanlara daha çox hücum edir

Məlum olub ki, siçovulların göstərdiyi aqressiya zərbələrin tezliyi ilə deyil, ətraf mühitin temperaturu ilə əlaqələndirilir: ətrafda nə qədər isti olsa, heyvanlar bir o qədər tez-tez bir-birinə qarşı aqressiya göstərirdilər (onlar rəqibini dişləməyə və ya qaşımağa çalışırdılar). TASS xəbər verir ki, oxşar tendensiya itlərdə də müşahidə olunur. 

Araşdırmalar göstərir ki, istilik insanlara qarşı aqressiv davranışlara səbəb olur. Harvarddan olan amerikalı tədqiqatçılar 2009-2018-ci illərdə ABŞ-nin səkkiz şəhərində 69 525 it hücumunun statistikasını təhlil edərkən məlum olub ki, itlər isti havalarda insanlara daha çox hücum edir. Alimlərin əldə etdiyi statistikaya görə, itin 0 °F (təxminən -17,7 °C) temperaturda dişləmə riski birdən az, 90 dərəcə (təxminən 32 °C) temperaturda isə 1,2-dən çox olmuşdur. Orta hesabla, mütəxəssislərin izah etdiyi kimi, yüksək temperaturda it dişləmələrinin sayı 4% artır.

Hətta balıqlar isti havalarda daha aqressiv olurlar. Alimlər müəyyən ediblər ki, Nil tilapiyası (Oreochromis niloticus) 14 °C-ə qədər qızdırılan maye ilə müqayisədə 26 °C temperaturda suda dominantlıq uğrunda daha fəal mübarizə aparır.

Ölümcül temperatur neçədir?

Lakin istinin təsirini təkcə instinktlə yaşayan heyvanlar deyil, insanlar da hiss edir. İnsan orqanizminin həddindən artıq istilərə uyğunlaşmadığından başlamağa dəyər: daxili özünü soyutma mexanizmi, tərləmə, temperatur çox yüksək olduqda və hava nəm olduqda effektivliyini itirir. Bu, əlilliyə və hətta ölümə səbəb ola biləcək çoxsaylı orqan çatışmazlığı (böyrəklər, ürək və beyin çatışmazlığı) ilə nəticələnə bilən isti vurmasına səbəb olur. Mütəxəssislərin fikrincə, ölümcül temperatur 100 faiz rütubətlə 35 °C-dir. Belə şəraitdə tərin buxarlanması dayanır və bədən soyumağı dayandırır, nəticədə hətta qeyri-məhdud miqdarda su ilə təmin edilən ən hazırlıqlı insan da bir neçə saat ərzində ölür. Bununla belə, fiziki sağlamlıqla bağlı problemlər həddindən artıq yüksək temperaturun yaratdığı yeganə təhlükə deyil.

İsti ilə zorakılıq arasında əlaqə

“Cümhuriyət” xəbər verir ki, zorakılıq və yüksək temperatur arasındakı əlaqənin öyrənilməsinə təkan verən presedentlərdən biri 1967-ci ilin yayında Birləşmiş Ştatlarda irqi ayrı-seçkiliyə əsaslanan şəhər iğtişaşlarının baş verməsi olub. Hava şəraitinə gəlincə, o, ölkə tarixində ən istilərdən biri olaraq qalır, bəzi yerlərdə təxminən 66°C temperatur müşahidə edilib. Üç ay ərzində ölkə üzrə 160-a yaxın iğtişaş baş verib ki, bunlardan ən diqqətçəkəni 43 nəfərin ölümü ilə nəticələnib. Media bu fenomeni "Uzun, Qaynar Yay" adlandırıb və bu, istilik və zorakılığın bir-biri ilə sıx bağlı olduğuna inamı əks etdirir.

Jurnalistlərin fərziyyələri sonradan elmi şəkildə təsdiqləndi. 1997-ci ildə Amerikada aparılan bir araşdırma 1950-1995-ci illər arasında ABŞ-də orta illik temperatur və cinayət nisbətləri arasındakı əlaqəni araşdırdı və 90,6 ° F (32 ° C) və ya daha yüksək temperaturla daha isti günlərin olduğu illərdə zorakı cinayət və hücumların da artdığını aşkar edib. 

İnsan isti havada daha da aqressiv olur

Bundan əlavə, amerikalı ekspertlər qeyd ediblər ki, yüksək temperaturda terror aktları və bununla bağlı ölüm statistikası, eləcə də kütləvi atışma halları daha da pisləşir. Oxşar məlumatlar 2023-cü ildə Amerika araşdırması tərəfindən göstərilib. Məlum olub ki, temperaturun qəfil sıçrayışları (xüsusilə qışda) Amerika şəhərlərində zorakılıq cinayətlərinin sayının artmasına səbəb olur. Havaların kəskin istiləşdiyi günlərdə orta illik göstəricilərlə müqayisədə quldurluqların sayı 4%, ağır xəsarətlər 9,4%, qətllər 19,4% artıb. Ehtimal olunur ki, məyusedici məlumat həm də insanların istidə daha aqressivləşməsi ilə bağlıdır.

Məsələn, amerikalı psixoloq Kreyq Andersonun araşdırması göstərib ki, insanlar başqa insanların hərəkətlərini isti havada  daha da aqressiv kimi qəbul etməyə başlaya bilərlər. Bunu yoxlamaq üçün psixoloq şagirdlərə dialoq aparan cütlüyün dörd videosunu nümayiş etdirib. Birinci videoda neytral ton var idi, sonrakı üç klipdə isə natiqlər arasında artan gərginlik göstərilirdi. Respondentlər videolardakı insanların bir-birinə qarşı nə qədər düşmən olduğunu qiymətləndirməli olublar. Baxış zamanı tələbələr müxtəlif temperaturlu otaqlarda olublar: 14 ilə 36 °C arasında. Nəticədə daha isti otaqlarda kliplərə baxan tələbələr hətta ilk neytral klipi düşmən kimi qiymətləndiriblər.

İsti havada necə qorunaq?

Bundan əlavə, ultrabənövşəyi şüalara məruz qalmamaq üçün günəşdə qalmamaq tövsiyə olunur. İstilər xüsusilə yaşlı insanlar, uşaqlar və xroniki xəstələr üçün pisdir. Əhalinin bu qrupları günün isti vaxtlarında küçəyə çıxmaqdan çəkinməlidirlər. Həkimlər deyirlər ki, isti hava həm də təzyiqin aşağı düşməsinə, xroniki ürək xəstəliklərinin kəskinləşməsinə səbəb ola bilər. Ürəyin işemik xəstəliyindən əziyyət çəkən insanlar angina, taxikardiya və hətta kəskin infarkt keçirə bilərlər.

Susuzlaşdırma şəraitində istilik qan dövranı sistemi xəstəliklərindən də əziyyət çəkən insanlar üçün təhlükə yaradır. Tromboz, venoz xəstəliklər, qan xəstəlikləri, leykemiya, anemiya istisna edilmir.

Uşaqlar da həssas qrupdadırlar, onlar isti havada zəifləyə, yeməkdən imtina edə, pis yata bilərlər. Sərinləmək üçün girdikləri fəvvarələr ilk növbədə kəskin yoluxucu xəstəliklər, o cümlədən bağırsaq xəstəlikləri ilə əlaqəli olan müəyyən bir təhlükə yaradır.

Kondisioner isti havalarda zəruri cihazdır, lakin ani temperatur dəyişiklikləri orqanizmə mənfi təsir göstərdiyindən, ona birbaşa məruz qalsanız, xəstəlik riski artır.

Həkimlər, həmçinin bol su içməyi və şirin içkilər içməməyi məsləhət görür. Otaq temperaturunda olan suyu içmək tövsiyə olunur ki, bu da susuzlaşdırma prosesini ləngidir. Əhaliyə günortadan sonra küçəyə çıxmamaq, kölgədə qalmağa çalışmaq, bol su içmək, küçəyə çıxarkən çətirdən istifadə etmək tövsiyə olunur.  

İşçilərə boş dayanmaya görə ödəniş edilməlidir 

Yay aylarında havaların normadan isti keçməsi iş mühütində də insanlar üçün müəyyən çətinliklərə səbəb olur. 

Xüsusilə açıq havada və ya kondisionersiz mühitdə çalışan işçilər üçün isti hava həyati risk yarada bilər. Bu səbəbdən də həm işəgötürənin məsuliyyəti, həm də işçilərin hüquqları qanunla qorunur.

Belə şəraitdə qanunvericiliyə görə, isti hava şəraitində işin təşkilinə görə əsas məsuliyyət işəgötürənin üzərindədir. İsti havada işləmək qanunidirmi? 

Vətəndaşların Əmək Hüquqlarının Müdafiəsi Liqasının sədri Sahib Məmmədov deyib ki, hava şəraitini tənzimləmək mümkün deyilsə, işlər dayandırılmalıdır: 

“Havanın temperaturu 41° keçəndə, havanın temperaturunu süni yollarla tənzimləmək olmursa, iş dayandırılmalıdır. Belə vəziyyət adətən açıq hava şəraitində işləyənlərdə rast gəlinir. Lakin elə hallar olur ki, işi dayandırmaq mümkün olmur. Bu zaman işəgötürən əlavə tədbirlər görməlidir. İş zamanı yaxınlıqda çətirlər quraşdırıb, tez-tez fasilələr verməlidir. 

Belə şəraitdə iş dayandırılma zamanı boş qalma halları olur. Hazırda tarif və vəzifə maaşının verilməsi haqqında məlumatım yoxdur. Əslində onun üçdə ikisi qədər işçilərin əməkhaqqı saxlanmalıdır. Çünki havanın isti olması işçilərin günahı deyil. İşçilərə boş dayanmaya görə ödəniş edilməlidir”.

Xəzər
“Cebheinfo.az”