Monqolustanda Göktürk kitabəsi aşkar edildi KONKRET

Türkiyə Akademiyası Monqolustan Elmlər Akademiyasının Arxeologiya İnstitutu ilə birlikdə 2019-cu ildən Monqolustanın Arhangay bölgəsindəki Nomqon vadisində arxeoloji qazıntılar aparır. 2022-ci ildə Nomqon-2 Memorial Kompleksində aparılan qazıntılar zamanı digər mühüm tarixi əsərlərlə yanaşı Göktürk və Soğd yazıları olan kitabənin yuxarı hissəsi aşkar edilib. Bu kitabənin oxunması nəticəsində Göktürk xətti ilə həkk olunmuş 12 sətirlik mətn (“Qutluq Kağan Türk… Tanrı oğlu…”) və soğdca yazılmış 6 sətirlik mətn (“Qutluq Kağan…”)  müəyyənləşib. Bu tapıntılar abidə kompleksinin xanın şərəfinə tikildiyi fikrinə elmi əsas verir. 

2023-cü ildə yazının aşağı hissəsi Türkiyə Akademiyası və Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya İnstitutunun birgə işi ilə aşkar edilib. Lakin aşağıdakı Göktürk yazısı xeyli zədələnib və oxunmaz hala düşüb. Xoşbəxtlikdən, kitabənin arxa tərəfindəki Çin mətni qismən qorunub saxlanılır və oxunaqlıdır.

Aşkar edilmiş yazının təqdimatı 2024-cü ildə Ulan-Batorda Türkiyə Akademiyasının Arxeologiya İnstitutu və Monqolustan Elmlər Akademiyası tərəfindən edilib. Çin mətnini deşifrə etmək üçün  Monqolustan Universitetinin mütəxəssisləri professor Borjigitai Muren,  Chui Ning və Şəkər dəvət olunub. Yazının altındakı Çincə mətn yuxarıdan aşağıya doğru, sətirlər sağdan sola düzülmüş şəkildə yazılmışdır. 3-cü sətirdən 8-ə qədər olan hissə qismən oxunur. Yazının aşağı hissəsində hər sətirdə təxminən 24 heroqlif olmaqla (ümumilikdə təqribən 290-300 heroqlif) olmaqla cəmi 15 sətir var. 2025-ci ilin yanvar ayından etibarən  Monqolustan Universitetinin mütəxəssislərinin işi nəticəsində yazının altındakı Çincə mətnin bir hissəsini oxumaq mümkün olub. Xüsusilə 4-cü sətirdə “türk” sözü və “Kutluq” başlığı (Çin tələffüzü: “Qu-du-lu”) müəyyən edilmişdir.  Türkiyə Akademiyasının Arxeologiya İnstitutu və Monqolustan Elmlər Akademiyası Nomqon-2 Xatirə Kompleksinin Göktürklər dövrünə aid olduğu və böyük ehtimalla İkinci Türk Xaqanlığının qurucusu İlterişin şərəfinə inşa edildiyi qənaətindədirlər. Nomqon vadisində Türkiyə Akademiyası və Monqolustan Elmlər Akademiyası Arxeologiya İnstitutunun birgə arxeoloji qazıntıları davam etdiriləcək.

Vəli Həsənoğlu,

KONKRET.az