Ölümdən sonrakı həyat: mənim ala bilmədiyim pensiyamı ailəm niyə almasın?

İllərlə DSMF-ə ödəniş elə və pensiya yaşına çatmadan dünyadan köç: vətəndaşın yığımı onun yaxınlarının haqqı deyilmi?

Vəfat etmiş vətəndaşların pensiya yığımları problemi müzakirə gündəmindən düşmür. Hələ də pensiyaya çıxmağa ömrü çatmayan vətəndaşların əmanətlərinin hara getməsi ilə bağlı cəmiyyətdə və ekspert dairələrində müzakirələr davam edir.

Vətəndaşlar hesab edirlər ki, mərhumun iş həyatı boyu gəlirlərindən Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna (DSMF) aylıq ödənişlər ödədikləri üçün yaxınlarına həmin vəsait ödənilməlidir. Müəyyən mənada bu cür arqumentlər haqlıdır. Çünki ailə başçısı DSMF-ə ödədiyi vəsaiti pensiya şəklində ala ala bilməyibsə, niyə onun yığdığı kapital həyat yoldaşına və ya övladlarına ödənilməsin?!

Amma bir nüans var: əmək pensiyası bütün pensiyaçılara ömürlərinin sonuna kimi ödənilir. Bunlar qocalıq pulu, şəxsin nə qədər yaşamasından asılı olmayaraq, alıcılara köçürülür və onun pensiyaya çıxma müddəti sağ qalma müddətindən çox ola bilər.

Sağ qalma müddəti əmək pensiyası hesablanarkən mühüm göstəricidir. O, pensiyaya çıxandan sonra insanın orta hesabla nə qədər yaşayacağını göstərir və bu ödənişlərin bərabər şəkildə bölüşdürülməsinə şərait yaradır. Azərbaycanda gözlənilən orta pensiya müddəti 12 il – 144 aydır və minimum 320 manat pensiya almaq üçün pensiya kapitalına tələblər bu il 46 min manata yüksəlib (144x320=46080).

Digər analitiklərin fikrincə, bir çox ahıllar pensiyasını almadan dünyasını dəyişir, toplanan vəsait isə DSMF-ə gedir ki, bu da ədalətsizlikdir. Bununla belə, ixtisaslaşdırılmış struktur tələb olunan məbləğdə əmanət toplaya bilməyən, lakin 25 il iş stajı olan vətəndaşlara da əmək pensiyası verir.

Nəhayət, əmək pensiyalarının ödənilməsi insanın gözlənilən ömür müddəti başa çatdıqdan sonra dayandırılmır, hətta vətəndaşın əmanətləri bunun üçün kifayət etməsə də, əmək qabiliyyətini itirdikdə əlilliyə görə pensiya verilir. Pensiyaların restrukturizasiyasının müəllifləri iddia edirlər ki, dövlətin sosial müdafiə üzrə öhdəlikləri məcburi sosial sığorta üzrə ayırmaları üstələyir.

Onlar bildirirlər ki, bütün bu müddət ərzində əmək pensiyalarının baza hissəsinin mütəmadi olaraq artırılması, pensiya təminatının daxil olan vəsaitlə müqayisədə daha yüksək olması ciddi disbalansın yaranmasına gətirib çıxarıb. Nəticədə sosial öhdəliklər şərti yığım sistemində qeydə alınan pensiya kapitalına uyğun gəlməyib.

Və sonra, bizim vəziyyətimizdə sığorta pensiya sistemindən danışırıq. Sığorta pensiyasını qonşu ölkələrdə tətbiq edilən və vərəsəlik hüququ ilə ödənilməli olan yığılan pensiya ilə qarışdırmaq olmaz. Onlar təqaüdçülərin cari ödənişlərinə xərclənmir, lakin şəxsi hesabda toplanır, onları investisiya kimi yatırmaq və gəlir əldə etmək olar. Məsələn, Rusiyada bir pensiyaçı yığım pensiyası təyin edilməzdən əvvəl vəfat edərsə, onu varislər ala bilər.

Yerli təcrübədə azsaylı rəsmi işçilərin demək olar ki, bütün məcburi ödənişləri pensiya ödənişlərinə xərclənir. Müvafiq struktur və hökumət ekspertləri israr edirlər ki, məsələn, pensiya kapitalının erkən birdəfəlik ödənilməsi kimi həddi aşmaq üçün vəsait yoxdur. Axı Fond kəsiri ödəmək üçün bəzən büdcə ayırmalarına da əl atmalı olur.

Eyni zamanda, vətəndaşların pensiyalarının əksəriyyəti kiçikdir, digər pensiyaçılar isə ölkədəki orta əmək haqqından dəfələrlə çox alırlar. Məsələn, deputatın əmək pensiyası ölkə üzrə orta göstəricidən 10 dəfə yüksək ola bilər, ona görə də ekspertlər bu məqamda sistemin korrektə edilməsini tələb edirlər.

Milli Məclisin üzvü, iqtisadçı alim Vüqar Bayramovun fikrincə, pensiyalardakı böyük fərqi bərabərləşdiməklə daha böyük maliyyə manevrləri üçün, o cümlədən qocalıq ödənişlərinin gələcək artımı üçün vəsaiti boşaltmaq mümkün olacaq.

Aydındır ki, belə bir vəziyyətdə ailə başçısını itirməyə görə əmək pensiyasının təyin edilməsinə və ölçüsünə yanaşmalar çox məhduddur. Pensiya yığımları vətəndaşların fərdi hesablarında formalaşsa da, bu vəsaitlərin mülkiyyət hüququ dövlətə məxsusdur. Sığorta pensiyası sözün əsl mənasında, miras yolu ilə ötürülə bilməz. Bununla belə, mərhumun ailə üzvləri müxtəlif hallarda ödənilməmiş pensiyanı almağı gözləmək hüququna malikdirlər. Bu pul üçün bütün qohumlar deyil, yalnız əmək qabiliyyəti olmayan və sağlığında pensiyaçı ilə birlikdə yaşayanlar müraciət edə bilər.

Məsələn, mərhum ərin pensiyada olan həyat yoldaşı da onun pensiyasına ümid edə bilər. Bənzər bir qayda dul kişilərə də aiddir. Ölən şəxsin pensiyası daha yüksəkdirsə, həyat yoldaşı ölənin alacağı pensiyanın xeyrinə öz pensiyasından imtina edə bilər. Məsələn, ər 400 manat, dul arvadı isə 350 manat alıbsa, ikincisi pensiyasından imtina yazıb ərinin pensiyasına keçə bilər. Eyni prosedur əlilliyə görə əmək pensiyalarına da şamil edilir.

DSMF-in İctimaiyyətlə əlaqələr departamentinin müdiri Rəşad Mehdili də bildirib ki, şəxsin topladığı pensiya kapitalı vəfat etdikdə onun ailə üzvlərinin sosial təminatına yönəldilir. Qurum əməkdaşı onu da qeyd edib ki, hər ilin əvvəlində indeksasiya nəticəsində pensiyaların artırılması ailə başçısını itirməyə görə pensiyalara da aiddir.

Aşağıdakı şəxslərin ailə başçısını itirməyə görə əmək pensiyası almaq hüququ var:

Ölən və ya itkin düşmüş şəxslərin uşaqları: 18 yaşına çatmamış, habelə yetkinlik yaşına çatanadək sağlamlıq imkanları məhdudluğu müəyyən edildikdə, 18 yaşından yuxarı sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər; Təhsil müəssisələrinin əyani təhsil alanları 23 yaşına çatanadək; Müəyyən edilmiş pensiya yaşına çatmış və ya birinci və ya ikinci dərəcəli əlil olan ailə üzvləri (ata, ana, ər, arvad); İşləməyən ailə üzvü: vəfat etmiş ailə başçısının 8 yaşına çatmamış uşaqlarına, qardaşlarına, bacılarına, nəvələrinə qulluq etdikdə, yaşından və əmək qabiliyyətindən asılı olmayaraq valideynlərdən biri (ər, arvad), baba, nənə, qardaş, bacı. Sığorta olunan qanunla müəyyən edilmiş qaydada xəbərsiz itkin düşmüş və ya ölmüş elan edildikdə, onun ailə üzvlərinin ailə başçısını itirdiyi halda əmək pensiyası hüququ var. Ailə üzvlərinə ailə başçısını itirməyə görə ödənilən əmək pensiyası sığortaolunan, xəbərsiz itkin düşmüş və ya vəfat etmiş elan edilmiş şəxs geri qayıtdıqdan və ya onun olduğu yer aşkar edildikdə dayandırılır; Ögey ata və ögey ana vəfat etmiş ögey oğlunu və ya ögey qızını azı beş il böyütmüş və saxlamışlarsa, onların bioloji ata və ana ilə bərabər əsasda əmək pensiyası almaq hüququ var. Ögey oğul və ya ögey qız ailə başçısını itirdikdə, təbii uşaqlarla bərabər əsasda əmək pensiyası almaq hüququna malikdir; Övladlığa götürənlərin bioloji valideynlərlə, övladlığa götürülmüş uşaqların isə bioloji uşaqlarla eyni əsaslarla əmək pensiyası almaq hüququ var. Ailə başçısını itirməyə görə əmək pensiyası hüququ almış şəxslər onu övladlığa götürdükdə belə saxlayırlar; Ailənin əmək qabiliyyəti olmayan hər bir üzvü üçün ailə başçısını itirməyə görə əmək pensiyasının sığorta hissəsinin məbləği əmək qabiliyyəti olmayan ailə üzvlərinin sayına bölünməklə müəyyən edilir; Əgər vəfat etmiş ailə başçısı yaşa və ya əlilliyə görə əmək pensiyaçısı olubsa, bu halda ailə üzvləri üçün ailə başçısını itirməyə görə əmək pensiyasının sığorta hissəsinin məbləği vəfat etmiş ailə başçısına təyin edilmiş yaşa və ya əlilliyə görə əmək pensiyasının sığorta hissəsinin əmək qabiliyyətini itirmiş ailə üzvlərinin sayına nisbəti kimi müəyyən edilir.

Bundan əlavə, yadda saxlamaq lazımdır ki, əmək pensiyasının təyin edilməsi üçün ərizə müvafiq struktura daxil olduğu gündən 10 gündən gec olmayaraq baxılmalıdır. Ərizəçinin bu hüququ olmadıqda, imtina qərarı səbəbi göstərilməklə beş gün müddətində ərizəçiyə göndərilir.