Onların yeganə vəzifəsi cümlə düzəltməkdir? Azərbaycanda bədii redaktor problemi

Kulis.az Orxan Həsəninin "Bədii redaktə bəlası" yazısını təqdim edir.

Əsər yazılanda yox, redaktə edildikdə doğulur.
Milan Kundera

Yazıya başlamazdan öncə çap olunan üç kitabımla bağlı bədii redaktə təcrübələrimi yadıma saldım. Proses aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
Birinci mərhələ, əsəri yazıb bitirirəm və qane oluram ki, redaktora verilməyə hazırdır.
İkinci, zövqünə güvəndiyim redaktor tapıram. Redaktor bazarımız, əsasən, yaşını-başını almış, dili yaxşı bilən, ədəbi avtoritet sahibi yazıçılardır.

Təəssüf ki, peşəkar bədii redaktor tapılmadığından bu işi öz çiyninə dolanışıq dərdi ilə çalışıb-vuruşan yazıçılar götürüblər.
Halbuki, yazıçılıq və redaktorluq fərqli peşələrdir və çox zaman bu peşələrin bir-birinin ərazisinə daxil olması əsərə zərər vurur.
Redaktor redaktə etdiyi əsərdə görünməz olmalıdır. O, müəllifin beyninin içinə girməli, həyatı, eləcə də əsəri onun gözləriylə görməlidir. Müəllifin ifadə etmək istədiklərini daha səlis, daha lakonik, daha bədii formaya salmaq bədii redaktorun borcudur.
Ancaq yazıçı-redaktorların əksəriyyəti bu keyfiyyətdən xali deyillər. Onlar redaktə etdikləri əsərə öz ədəbi qənaətləri ilə yanaşır, müəllifi bu qənaətlər əsasında qiymətləndirir və istiqamətləndirirlər.
Məsələn, kimsə özünü kənd nəsrinə yaxın hiss edir, beləliklə, kəndlə yaxından-uzaqdan əlaqəsi olmayan əsəri kənd nəsri üçün xarakterik sözlərlə “bəzəyib-düzəyir”.

Kimsə özünü realist nəsrə "qohum bilir", beləcə, realist nəsrlə yaxından-uzaqdan əlaqəsi olmayan əsəri bu formaya salmağa çalışır.
Nəticədə nə baş verir? Müəllifin niyyəti redaktorun qeyri-peşəkar diqtəsi ilə duman içində itir, inkişaf etmək, əsəri əhatələmək yerinə aradan çıxır. Əsər öz kökünü itirir.
Üçüncü, məbləği danışıram. Standart yoxdur deyə, qiymət razılaşdırılma əsasında müəyyən olunur. Düzəlişlər, əsasən, dil ətrafında olduğu üçün əsərin dilinin yüngül-ağırlığı, redaktorun mətnin üstündə çox-az zəhmət çəkməsi ödənişə təsir edir. Redaktor mətnlə tanış olandan sonra təklifini verir.
Dördüncü, redaktor işə başlayır. O, mətnin cümlələrini düzəldir, yerinə düşməyən sözləri müvafiq kəlmələrlə əvəzləyir, hətta bəzən korrektə işini görür və beləliklə, işini bitmiş hesab edir.
Demək, mətn çapa hazırdır.
Mənim çap olunan üç kitabım ətrafında gedən redaktə prosesləri, ümumən, Azərbaycandakı ədəbi mühit üçün tanış mənzərədir və qəribəsi budur ki, hamı bu natamam, xəstə münasibətə qane olub.

Bir sözlə, müstəsna qeyri-peşəkarlıq, müstəsna həvəskarlıq.

Sanki redaktorun vəzifəsi bundan ibarətdir.
Redaktorun işi təkcə bu deyil.
Bəs nələrdən ibarətdir?
Yaxşı redaktorun düzəlişləri nəticəsində əsər ideya və struktur baxımından bütövləşir. Redaktor əsərin ideyasını mərkəzləşdirir, “əsər nədən danışır?” sualına aydınlıq gətirir. Əgər süjetdə ziddiyyət, boşluq, təkrar, dağınıqlıq varsa, bədii redaktor bunu düzəldir.
Hamımızın sevərək oxuduğumuz, haqqında bəh-bəhlə danışdığımız Qabriel Qarsiya Markesin “Yüz ilin tənhalığı” romanının ilkin versiyasında çoxlu əlavə xətlər, yan hekayələr var idi. Lakin redaktor yalnız ailə xəttini saxlamış, əlavə hissələri çıxdaş eləmişdi və nəticədə, roman oxucu üçün daha aydın formaya gəlmişdi.
Redaktorun ikinci vəzifəsi dil və üslubun cilalanmasıdır. Bizim redaktə təcrübəsində yuxarıda ifadə elədiyim kimi yalnız bu öhdəlik natamam şəkildə yerinə yetirilir.

Redaktorlar elə düşünür ki, onların yeganə vəzifəsi cümlə düzəltməkdir.
Bu vacibdir, ancaq kifayət deyil.
Cümlə düzəltməkdən əlavə redaktor mətni səslənmə, axıcılıq baxımından cilalamalıdır. Cümlələrin ritmini, obrazlılığını, səs harmoniyasını tənzimləməlidir. Yalnız yazıçının dilinə sadiq qalmaq şərti ilə.
Məsələn, çox sevdiyim Raymond Karver, Ernest Heminquey kimi yazıçıların sadə və güclü üslubu, müəyyən mənada, onların redaktorları tərəfindən formalaşmışdı.

Məşhur amerikalı redaktor Qordon Liş Karverin hekayələrini o səviyyədə redaktə edirdi ki, bəzən mətnin yarısı düzəlişlərlə silinirdi. Məhz onun professional redaktəsi ilə Karverin çox sevdiyim minimalizm üslubu formalaşmışdı.
Redaktorun üçüncü vəzifəsi əsərdə emosional dərinliyin gücləndirilməsinə çalışmaqdır. Yaxşı redaktor oxucunun təcrübəsinə fokuslanır və fikirləşir: “Oxucu bu hissədə nə hiss edəcək?”.

Belə demək mümkündürsə, oxucu ilə müəllif arasında körpü yaradır. Bunun üçün də əsərə oxucunun gözü ilə baxır. Yəni mətndə oxucu üçün anlaşılmaz, mürəkkəb, lazımsız hissələr varsa, onları ya silir, ya da aydınlaşdırır.
Redaktorun daha bir vəzifəsi əsərin bədii dəyərini və çap potensialını artırmaqdır. Bədii redaktə əsəri nəşriyyat səviyyəsinə qaldırır. Ancaq hansı nəşriyyat?

Təəssüf ki, Azərbaycanda nəşriyyat sistemi fiaskoya uğradığı üçün norma və standartlar yoxdur. At izi it izinə qarışıb. Nəşriyyatlar üçün bədii keyfiyyət ölçüsü mövcud deyil. Kimin pulu varsa, istədiyi əsəri istədiyi nəşriyyatda çap edir. Belə şəraitdə rəqabətdən söhbət gedə bilməz.
Redaktənin əhəmiyyətini başa düşmək üçün Latın Amerikası ədəbiyyatının “Bum” ("Boom") dövrü yazıçılarını xatırlamaq kifayətdir.
Roman janrını estetik və fəlsəfi baxımdan yenidən yaradan Qabriel Qarsia Markes, Mario Varqas Lyosa, Karlos Fuentes, Xulio Kortasar və digərləri öz ölkələrində yazmağa başlasalar da, İspaniyanın Barselona şəhərində dünya şöhrəti qazanmışdılar. Franko diktaturasının yumşalma mərhələsində Barselona ispandilli nəşriyyatların və redaktorların mərkəzinə çevrilmişdi. Məhz burada yazıçılar öz əsərlərinin redaktə işi ilə məşğul olurdular.
Həmin dövrün ən vacib simalardan biri Karmen Balsels idi. O, “Bum” yazıçılarının ədəbi agenti idi və onların əsərlərini oxuyur, struktur təklifləri verir, redaktə prosesinə birbaşa müdaxilə edirdi. Barselonada redaktə prosesi təkcə dil düzəlişindən ibarət deyildi, estetik müzakirə idi. Yazıçılar arasında ədəbi dialoq və dostluq formalaşmışdı: Markes, Lyosa və Fuentes mütəmadi görüşür, bir-birlərinin əsərlərini oxuyur, struktur və məzmun barədə fikir bildirirdilər. Bütün bunlar bədii redaktə mədəniyyətinin peşəkarlaşmasına, redaktor-yazıçı əməkdaşlığının sənət kimi qəbul edilməsinə səbəb olmuşdu.
Buyur.
Azərbaycan ədəbiyyatında müstəqillikdən sonra güclü bədii əsərlərin yaranmamasının üç səbəbi varsa, onlardan biri bədii redaktə problemidir. Bu, məncə, ən vacibidir. Bizim yaxşı bədii redaktorlarımız yoxdur.

Ona görə mühitə ardı-arası kəsilmədən gələn istedadların yazdıqları məhsul yox, xammal xarakteri daşıyır. Mətnlər çiydir, müəlliflər isə yetişib səviyyə adlaya bilmirlər. Yuxarıda sadaladığım cəhətlərə malik redaktorların olmadığı mühitdə bütün bunlara təbii baxmaq lazımdır. Professional münasibət yoxdursa, professional əsərlər axı necə yarana bilər?

Bu məqamda Sovet dövrünü xatırlamaq yerinə düşər. Həmin dövrdə Azərbaycanda peşəkar redaktorlar məktəbi formalaşmışdı. Onlar müəlliflərin əsərlərini oxuyur, nəzərdən keçirir, istiqamət verir, çapa hazırlayırdılar.
Nə baş verdi, necə oldu ki, sovet dövründə bədii cəhətdən kifayət qədər güclü əsərlər yazan müəlliflər müstəqillik dövründə ya yazmadılar, ya da zəif əsərlər çap elədilər. Bu kontrast məntiqdən kənardır.

Ola bilərmi, sovet dövründə yaranan redaktorluq məktəbi müstəqillik dövründə dağılmışdı və həmin müəlliflər redaktorlarını itirmişdi?
Bəli. Məntiqlidir.
Azərbaycan elə yerdir ki, bu coğrafiyada istedad bulağının gözü heç vaxt tutulmur. Bir də görürsən, ucqar dağ kəndindən Bakıya oxumağa gələn şümal bir oğlan gözəl şeir, hekayə yazır. Bu şeirdə, hekayədə onun istedadını, müəllifin potensialını dərhal hiss edirsən, amma bir tərəfdən başa düşürsən ki, professional münasibətlərin, əlaqələrin olmadığı mühitdə bu istedad xammal kimi qalacaq.

İnkişaf etmək, səviyyə adlamaq üçün sadəcə "dəli" olmaq, yəni qarşılıq gözləmədən bir çox məhrumiyyətlərlə üzləşmək, çox, çox, lap çox çalışmaq, özünü dağa-daşa vurmaq lazımdır. Üstəlik, bilmirsən, uğur gələcək, ya yox.
Kəsəsi, Azərbaycan ədəbiyyatında heç vaxt yaxşı yazıçı, yaxşı şair problemi olmayıb.

Bizim problemimiz yaxşı bədii redaktordur.