Özbəkistanın elm, ədəbiyyat və mədəniyyətində tarixi hadisə reallaşdı

Özbəkistanın elm, ədəbiyyat və mədəni həyatında tarixi hadisə – dörd cildlik “Əlişir Nəvai Ensiklopediyası” 4 cilddə 2.036 səhifə həcmində nəşr olundu. Bu ensiklopediya təkcə böyük mütəfəkkir şair Əlişir Nəvainin həyatı və yaradıcılığını tam əhatə edən fundamental bir əsər deyil, eyni zamanda Yeni Özbəkistan dövrünün mənəvi intibah rəmzidir. Onun hazırlanması ilə özbək nəvaişünaslığı yeni mərhələyə yüksəldi.

Bu elmi nəşrdə Nəvai ilə bağlı bütün tarixi, ədəbi, fəlsəfi, dini və mədəni aspektlər geniş şəkildə işıqlandırılıb. Onun şəxsiyyəti, ədəbi irsi, müasirləri, yaşadığı dövrün ictimai-siyasi mühiti, eləcə də təsəvvüf, irfan, İslam fəlsəfəsi, poetik təhlil, mətnşünaslıq, tərcüməşünaslıq kimi sahələrə dair çoxsaylı məqalələr toplanıb.

Prezident Şövkət Mirziyoyevin rəhbərliyi ilə Nəvai irsinin öyrənilməsi və təbliği geniş miqyasda həyata keçirilir. Məhz bu siyasi və mədəni mühitdə ensiklopediyanın nəşri 2020-ci ildə qəbul olunmuş qərara əsasən, xüsusi diqqət və maliyyə dəstəyi ilə gerçəkləşdirildi. Bu fundamental əsəri Özbəkistan Respublikası Elmlər Akademiyasının Özbək dili, ədəbiyyatı və folkloru institutunun alimləri 2021–2024-cü illərdə hazırlayıb nəşr etdirdilər.

Ensiklopediyada məqalələr əlifba sırasına uyğun yerləşdirilib. Hər bir məqalənin sonunda istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı, müəllifin adı, elmi mənbə və izahlar verilib. Cildlər rus və ingilis dillərində annotasiyalarla tamamlanıb. Ensiklopediyanın beynəlxalq səviyyədə hazırlanması da diqqətəlayiqdir: məqalələr arasında ABŞ, Türkiyə, Azərbaycan, Qırğızıstan,Tacikistan kimi ölkələrdən olan alimlərin də töhfələri qismən olsa da, yer alıb.

Bundan əlavə, ingilis, fransız, alman, fars, rus və digər dillərdə nəvaişünaslığa dair aparılmış tədqiqatlar da ensiklopediyaya daxil edilib. Gibb, Bartold, Bertels, Konrad, Remi Dor, Jan-Pol Ru kimi tanınmış Qərb alimlərinin Nəvai irsi haqqında araşdırmaları təhlil olunub.

Nəvainin yaradıcılığına Azərbaycan ədəbiyyatının təsiri və Nəvainin Azərbaycan ədəbiyyatına göstərdiyi böyük təsir xüsusilə vurğulanmalıdır. Nəsimi, Füzuli, Kişvəri, Mirzə Fətəli Axundov, Şirvani, Sabir kimi Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Əlişir Nəvai şəxsiyyətinə və irsinə dərin ehtiram bəsləyiblər. Buna görə də ensiklopediyada Nəvai və Azərbaycan ədəbiyyatı arasındakı əlaqələrə həsr olunmuş təhlilli məqalələr yer alır və burada ədəbiyyatın qarşılıqlı təsiri məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilib. Ensiklopediyada təkcə Azərbaycan ədəbiyyatı deyil, onun ədəbiyyatşünaslıq məktəbi də əhatə olunub. Məsələn, Həmid Araslı, Cənnət Nağıyeva haqqında öçerklər, digər alimlərin adları isə nəvaişünaslıq sahəsindəki tədqiqatlara həsr olunmuş məqalələrlə ensiklopediyaya daxil edilib. Bununla yanaşı, Nəvai irsi ilə bağlı Azərbaycanda nəşr olunmuş kitablar və məcmuələr də ensiklopediyanı hazırlayan elmi-yaradıcı heyətin diqqətindən kənarda qalmayıb. Xüsusən, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun alimləri tərəfindən 2009-cu ildə nəşr edilən “Əlişir Nəvai Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında” adlı məqalələr toplusu dərin təhlilə cəlb olunan tədqiqat əsərləri sırasına daxildir. Bu topluda tərtibçi-müəllif kimi hazırladığım “Bir yarpaq söz" adlı ön sözüm ensiklopediyada ayrıca qeyd olunub. Burada mən Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələrinin qısa tarixi və bu sahədə fəaliyyət göstərmiş əsas tədqiqatçılar haqqında bəhs etmişəm. “Əlişir Nəvai Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında” toplusunda 1907–2007-ci illəri əhatə edən bir əsrlik materiallar toplanıb. Bu materiallar Əlişir Nəvainin həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı olub, ensiklopediyanın elmi-yaradıcı qrupu tərəfindən aşağıdakı kimi təsnif edilib: 

1. Nəvainin ailə mühiti və uşaqlıq dövrü;

2. Onun təhsil illəri və tərbiyəsinə həsr olunmuş dövr;

3. Ustadları, yetkinlik mərhələsi, o cümlədən Məşhəd və Səmərqənd mədrəsələrində aldığı təhsil;

4. Nəvai və Teymurilər dövləti: Əbu Səid Mirzə, Əbülqasim Babur Mirzə, Hüseyn Bayqara dövründəki ictimai-siyasi fəaliyyəti;

5. Nəvainin otuzdan çox əsərinin əlyazma və çap nüsxələri ilə bağlı qeydlər;

6. “Xəmsə” poemasında Nizami, Dəhləvi, Əbdürrəhman Cami kimi şairlərə həsr olunmuş xüsusi bölmələr;

7. Nizami irsinin Nəvaidə, Nəvai ənənələrinin isə Füzulidə davam etməsi. Həmçinin, “Məcalisun-nəfais”dəki Azərbaycanlı sənətkarlar, “Nəsaimul-məhəbbət”dəki azərbaycanlı şeyxlər haqqında məlumatlar;

8. Nəvai – böyük dövlət xadimi kimi;

9. Onun əsərlərində əks olunmuş bəşəri ideyalar, bədii-estetik və fəlsəfi baxışlar, tərbiyə məsələləri;

10. Nəvai – ədəbiyyatşünas kimi;

11. Nəvai – dilçi kimi;

12. Nəvai – tarixçi kimi;

13. Şairin bədii ustalığı, obrazlar aləmi və poetik sənətkarlıq xüsusiyyətləri;

14. Nəvai – tarixi və müasir özbək-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin rəmzi, xatirə və gələcək simvolu kimi.

Ensiklopediya Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı üçün də mühüm əhəmiyyətə malik¬dir. Bu tədqiqat nəvaişünaslıqda yeni istiqamətlərin inkişafına zəmin yaradır. Ensiklopediyada şairin əsərlərinin müxtəlif nəşrləri, onların tərcümələri, dünya kitabxanalarındakı əlyazmaları, miniatürləri, heykəltəraşlıq nümunələri, teatr və kinoda əks olunması, ədəbi-tənqidi təhlilləri öz əksini tapıb. Xüsusilə, Teymurilər dövrünün ədəbi mühiti, Nəvainin doğulub ömrünün sonunacan yaşadığı Herat şəhəri və türk xalqlarının həyatına dair məqalələr böyük elmi dəyərə malikdir.

Ensiklopediyada şairin ailəsi, dostları, ustadları, müasirləri, tələbələri haqqında da ətraflı məlumat verilir. Nəvaini araşdıran elmi tədqiqatların tarixi ardıcıllıqla davam etdiyi vurğulanır. Mirxond, Xandəmir, Babur kimi çağdaşlarından başlayaraq, Əbdurrauf Fitrət, Maqsud Şeyxzadə, Aybek, Suyima Qəniyeva, Əziz Kayumov, İbrahim Haqqul kimi müasir alimlərə qədər nəvaişünasların araşdırmalarına xüsusi diqqət yetirilib. Bu gün Nəvai irsinin öyrənilməsi üçün geniş imkanlar açılıb. Onun yaradıcılığı, İslam və ümumbəşəri ideyalar, fəlsəfi dərinliklər müasir ədəbiyyatşünaslar – Şöhrət Siracəddinov, Müslihiddin Mühiddinov,  Dilaram Salahi, Maqsud Əsədov, Qədircan Erqaşov, Seyfəddin Rəfiddinov, Erqaş Oçilov, Burabiya Rəcəbova, Sırdərya Otanova, Zuleyxa Rəhmanova, Dilnavoz Yusupova, Zeba Qabilova kimi 78 alim və tədqiqatçının araşdırmalarında öz əksini tapıb.

Bu gün Nəvai əsərləri dünyanın nüfuzlu kitabxanalarında qorunub saxlanmaqdadır. Bakı, Paris, Vyana, Toronto, Oksford, Berlin, Tehran, İstanbul, Budapeşt, London kitabxanalarında onun “Xəmsə”, “Çahar divan”, “Lisanut-teyr”, “Məcalisun-nəfais” və digər əsərlərinin çoxsaylı əlyazma nüsxələri mövcuddur. Onların bir çoxu şairin sağlığında köçürülmüş və nadir elmi mənbə hesab edilir. Ensiklopediyada bu mənbələr haqqında xüsusi məqalələr təqdim edilib.

Ensiklopediyada Nəvai əsərlərinin əlyazma və daşbasma nüsxələri, onların müxtəlif illərdə nəşrləri, xarici dillərə tərcümələri haqqında ətraflı məlumat verilir. Bundan əlavə, Nəvai obrazının təsviri sənətdə, heykəltəraşlıqda, musiqidə, teatr və kinoda əks olunması haqqında məqalələr də böyük maraq doğurur.

Bundan başqa, şairin adı ilə bağlı vilayətlər, universitetlər, teatrlar, metro stansiyaları, kitabxanalar, sənət ocaqları haqqında məlumatlar, heykəllər, səhnə əsərləri, miniatürlər, rəsmlər, sənədli filmlər, teatr səhnələri ensiklopediyada zəngin tarixi-elmi material kimi yer alıb.

Dörd cildlik nəşr 2500-dən çox məqaləni əhatə edir. Hər məqalə müəllifin adı, mənbələri və ədəbiyyat siyahısı ilə birlikdə təqdim olunub.

“Əlişir Nəvai Ensiklopediyası” – təkcə elmi mənbə deyil, həm də türk xalqlarının mənəvi irsini daha dərindən anlamaq, onu gələcək nəsillərə dəqiq və tam şəkildə çatdırmaq üçün xidmət edən misilsiz bir xəzinədir. Kitab orta məktəb şagirdlərindən başqa tələbələr, müəllimlər, elmi işçilər, yaradıcı ziyalılar və geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuş qiymətli mənbə hesab edilir. Onun hər bir cildi Nəvai obrazını yeni-yeni çalarlarla açmağa xidmət edir.

Almaz Ülvi,

nəvaişünas