“Parça bozbaş” sözünün Çuvaş türkləri, Astara və Biləsuvar bölgələri ilə ağlagəlməz əlaqələri... ARAŞDIRMA

“Parça bozbaşın əsas komponentləri ət və noxuddur. Kartof bu yeməyə sonradan, XVIII-XIX əsrlərdə əlavə olunub...” 

Moderator.az  maraqlılığını nəzərə alaraq Milli Kimlik Araşdırmaları qrupunun üzvü Araz Şəhrilinin “Parça sözünün fərqli mənası...” adlı növbəti yazısını təqdim edir:

“Azərbaycan xalqının ənənəvi təamlarından biri parça-bozbaşdır. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində bu yemək belə təsvir olunub: “Parça bozbaş parça ətlə kartof, noxud və s.-dən hazırlanan bozbaş növüdür”.

İlk baxışdan bu izah məntiqli görünür. Həqiqətən də Azərbaycan dilində “parça” sözü həm də “tikə” və “hissə” kimi mənaları ifadə edir. Beləliklə, parça bozbaş “tikələnmiş bozartma ət” deməkdir.

Lakin biz sözügedən yozumun alternativini təklif edirik. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, parça bozbaşın əsas komponentləri ət və noxuddur. Kartof bu yeməyə sonradan, XVIII-XIX əsrlərdə əlavə olunub. 

Maraqlıdır ki, çuvaş dilində noxuda “pərça” deyilir. Bu fakt isə “parça bozbaş” təam adının “noxudlu bozartma ət” kimi mənasını ortaya çıxarır.

Bəs niyə çuvaş dili? Məsələ burasındadır ki, çuvaş dili qədim oğur dilinin günümüzə gəlib çatmış yeganə nümayəndəsidir. Oğur dilinin qərbi hun, bulqar, xəzər, avar kimi dialektləri isə hələ orta əsrlərdə yoxa çıxmışlar.

Qədim mənbələrdən bəllidir ki, V-VII əsrlərdə Azərbaycanda çoxlu bulqar, xəzər, hun və suvar yaşamışdır. Kifayət qədər əsaslandırılmış ehtimala görə, qədim suvarlar bugünkü çuvaşların əcdadlarıdır. 

Maraqlıdır ki, Astara rayonunda “Çüvaş” və “Süvaş” adlı iki kənd var. Biləsuvar rayonunda isə uzunluğu 173 km olan çayın adı Bolqarçaydır. Yerli əhali Bolqarçayı Balxaru və ya Balhar da adlandırıb.  Məsələ burasındadır ki, bu gün çuvaş dilində bolqara məhz pəlxar və ya pəlhar deyilir. 

Biləsuvar toponiminin də ikinci hissəsi suvardır. Bu şəhərin adı ilk dəfə XIII əsrə aid mənbələrdə çəkilib. Bundan 7 əsr əvvəl Sasani şahənşahı Xosrov Ənuşirəvan (531-579) Kür-Araz ovalığına 10.000 suvarı yerləşdirmişdi. “Bilə” komponentinə gəlincə, onun "çöl", "səhra", "düzən", “böyük”, “ilə”, “və”, “yumşaq”kimi mənaları var. Bu baxımdan Biləsuvar toponimi etnotoponim sayıla bilər. 

Başqa bir iddiaya görə, bu şəhər Buveyhilər dövlətinin  (945-1055) əmiri Pilə Suvarın adını daşıyır, “böyük süvari” anlamını verir.

Həmin əmir yerli sakinlərdən idisə, toponimin ikinci izahı birinci izahla, əslində, ziddiyyət təşkil etmir. Yeri gəlmişkən, suvar xalqı at üstündə döyüşürdü. Bu xalqın ordusu əsasən süvari hissələrindən ibarət idi.

Çuvaş əfsanələrinə əsasən, bu xalq əski zamanlarda Volqaboyuna indiki Azərbaycandan köçmüşdür. Zənnimizcə, dilimizdəki parça bozbaş sözünün “parça” hissəsi məhz həmin yoxa çıxmış bulqar-suvar-çuvaş dilinin yadigarlarından biridir. Amma digərləri də var!..

Müəllif: Araz Şəhrili”