Psixiatriya mütəxəssisi açıqladı: Yaxşılar həmişə qalibdirmi?

Dürüst, doğru və ədalətli davranmaq — bir sözlə, əxlaqlı və "yaxşı" davranış sərgiləmək — bir çox insanın axtardığı, dəyər verdiyi xüsusiyyətlər sırasındadır. Fərqli millətlərdə, cəmiyyətlərdə, insan qruplarında və hətta bütün insanlıq tarixində bu dəyərlər miflərdən və əfsanələrdən tutmuş romanlara, hekayələrə və kino filmlərinə qədər bir çox hekayənin əsas mövzusunu təşkil edir.

Əksər filmlərdə sonda yaxşılar qalib gəlir. Pis adamın qazandığı sonluqlar bizə narahatlıq verir, içimizə sinmir. Atalar sözləri belə daim doğrunun tərəfindədir: “Yalancının şamı namaza qədər yanar”, “Dürüstlük ən yaxşı siyasətdir” kimi. 

Bəs, həqiqətən yaxşılar həmişə qalib gəlirmi? Sherg.az xəbəbər verir ki, bu haqda psixiatriya üzrə  türk mütəxəssis Prof. Dr. Hakan Türkçapar yazıb.

"Yaxşı" olmağı seçmək insanın təbiətindədirmi?

Doğruluq, ədalət və haqqa yönəlmək kimi anlayışlara verdiyimiz dəyər haradan gəlir? Bunlar bizə öyrədilən dəyərlərdir, yoxsa doğuşdan içimizdə olan xüsusiyyətlərdir?

Bu sual — “Əxlaqlı davranış insan təbiətinin bir hissəsidirmi?” — əsrlərdir fəlsəfə və psixologiyanın əsas müzakirə mövzularındandır. Son illərdə psixologiya bu qədim suala daha aydın cavablar verməyə başlayıb.

Körpələrlə aparılan təcrübələr

Yale Universitetində Paul Bloom və komandası (Karen Wynn, J. Kiley Hamlin) tərəfindən 6 aylıq körpələrin əxlaqi mühakimə qabiliyyətinin olub-olmadığını öyrənmək məqsədilə aparılan bir araşdırma göstərdi ki, körpələrdə belə ilkin mərhələdə əxlaqi intuisiya mövcuddur.

Bu təcrübədə körpələrə iki obraz təqdim olunurdu: biri yardımsevər (başqa obrazın yuxarı çıxmasına kömək edən), digəri isə zərərverici (onu geri itələyərək mane olan). Təcrübənin sonunda körpələrin əksəriyyəti yardımsevər obrazı seçirdi.

Körpələrdə ədalət duyğusu və cəza seçimləri

Bloomun digər bir maraqlı təcrübəsi isə körpələrin yalnız yaxşı ilə pisi ayırmaqla kifayətlənməyib, həm də cəzalandırmanı dəstəkləyib-dəstəkləmədiklərini öyrənmək olub.

Bu təcrübədə əvvəllər pis davranışlar sərgiləyən kuklaların yanına üçüncü — “hakim” kukla daxil olur. 8-10 aylıq körpələrin əksəriyyəti, pis kuklanı cəzalandıran bu "hakim" kuklanı seçmişdir. Bu isə, erkən yaşlardan etibarən körpələrdə bir növ ədalət hissinin olduğunu göstərir.

Əxlaqın təməli doğuşdanmı gəlir?

Paul Bloomun araşdırmaları göstərir ki, əxlaqi davranışların təməli insan təbiətində mövcud ola bilər. Empatiya, ədalət və yardımsevərlik kimi meyllər artıq körpəlik dövründə müşahidə olunur. Bu da əxlaqın yalnız mədəni deyil, həm də bioloji əsaslara söykəndiyini göstərir.

Lakin bu meyllərin inkişaf etməsi və cəmiyyətə uyğun formalaşması isə öyrənmə və sosial mühitin təsiri ilə olur.

Nəticə: Əxlaq həm doğuşdan gəlir, həm də öyrədilir

Yəni əxlaqlı davranış həm təbii bir potensialdır, həm də ətraf mühitin məhsuludur. Yalnız biri deyil, hər ikisi birlikdədir. Bu halda insanlar ya təbii ədalət duyğusu ilə birgə yaşaya biləcəklər, ya da ədalətin olmadığı bir mühitdə bir-birinə zərər verərək birgə uduzacaqlar.