“Qara qızıl”: enerji və güc balansı AKTUAL

“Qara qızıl” kimi tanınan neft XX və XXI əsrlərin ən strateji resurslarından biridir. Sənayeləşmə, nəqliyyat, hərbi güc və iqtisadi inkişaf birbaşa neftə bağlı olduğundan, bu resurs uğrunda aparılan mübarizə çox vaxt regional münaqişələrə, qlobal güc qarşıdurmalarına və siyasi manipulyasiyalara səbəb olub. Neft təkcə enerji mənbəyi deyil, həm də geopolitik təsir alətidir.

Neft dünya enerji balansında uzun müddət əsas paya malik olub. Bir çox ölkənin dövlət büdcəsi, ixrac gəlirləri, sosial sabitliyi birbaşa neft gəlirlərindən asılıdır. Bu səbəbdən neft ehtiyatlarına nəzarət etmək dövlətlər üçün milli təhlükəsizlik məsələsi sayılır.

Tarixi kontekst: münaqişələrin kökü

Neft uğrunda mübarizənin tarixi XX əsrin əvvəllərinə gedib çıxır. Yaxın Şərq – zəngin neft ehtiyatları bu regionu böyük güclərin maraq mərkəzinə çevirib. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı neft yataqlarına çıxış hərbi strategiyanın əsas hissəsi idi. Soyuq müharibə dövründə enerji resursları ideoloji qarşıdurmanın iqtisadi dayağı rolunu oynadı. Bir çox hallarda siyasi çevrilişlər, vətəndaş müharibələri və xarici müdaxilələr enerji maraqları ilə sıx bağlı olub.

Müasir dövr

Bu gün neft uğrunda savaş daha çox dolayı formalar alır. Sanksiyalar və iqtisadi təzyiq neft ixrac edən ölkələrə qarşı istifadə olunur. Enerji marşrutları boru kəmərləri və dəniz yolları üzərində nəzarət, qiymət müharibələri, bazarda pay uğrunda istehsalın artırılması və ya azaldılması, ABŞ, Rusiya, Çin və OPEC kimi aktorlar neft bazarında əsas söz sahibidirlər.

Bir çox münaqişə zonasında neft faktoru açıq şəkildə görünür. Resursların ədalətsiz bölüşdürülməsi, neft gəlirlərinə nəzarət uğrunda daxili siyasi mübarizə, xarici güclərin “təhlükəsizlik” və ya “sabitlik” adı altında müdaxilələri yerli əhali üçün uzunmüddətli sosial və humanitar problemlər yaradır.

Bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı “qara qızıl”ın gələcək rolunu sual altına alsa da, neft hələ uzun müddət qlobal iqtisadiyyatın, petrokimya sənayesinin, nəqliyyat sektorunun əsas komponenti olaraq qalacaq. Bu da deməkdir ki, neft uğrunda geopolitik rəqabət tamamilə yox olmayacaq, sadəcə forması dəyişəcək.
“Qara qızıl” uğrunda savaş sadəcə resurs mübarizəsi deyil, bu, güc, təsir və qlobal nizam uğrunda aparılan mübarizədir. Neft ölkələrə zənginlik gətirdiyi qədər, münaqişə və asılılıq da yarada bilir. Gələcəkdə enerji müxtəlifliyi artsa da, neft hələ uzun illər dünya siyasətinin mərkəzində qalacaq.

Neft XX əsrdən etibarən qlobal siyasətin və iqtisadiyyatın əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri olub. Dünyada baş verən bir çox silahlı münaqişə, çevriliş və beynəlxalq gərginliyin arxasında ideoloji səbəblərlə yanaşı, enerji resurslarına, xüsusilə neftə nəzarət istəyi dayanır. Faktlar göstərir ki, neft ehtiyatlarının mövcud olduğu bölgələrdə münaqişə riski statistik olaraq daha yüksəkdir.

Neftin strateji dəyəri

Dünya enerji istehlakının təxminən 30%-dən çoxu hələ də neftin payına düşür. Qlobal neft ehtiyatlarının təxminən 48%-i Yaxın Şərqdə cəmləşib. Neft ixracı bir çox ölkənin dövlət büdcəsinin 50–90%-ni təşkil edir. Bu göstəricilər neftin təkcə iqtisadi deyil, həm də siyasi və hərbi baxımdan kritik resurs olduğunu sübut edir.
Yaxın Şərq dünyada ən zəngin neft ehtiyatlarına malik regiondur və eyni zamanda ən çox münaqişə yaşayan ərazilərdən biridir. İraq dünyada sübut olunmuş neft ehtiyatlarına görə ilk 5-likdədir. Körfəz ölkələrində dünya neft ixracının mühüm hissəsi cəmləşib. Bölgədəki müharibələrin bir qismi enerji infrastrukturu və nəql marşrutlarına nəzarət uğrunda aparılıb. Neft gəlirləri regionda iqtisadi inkişaf yaratsa da, eyni zamanda xarici müdaxilələri və daxili hakimiyyət uğrunda mübarizəni gücləndirib.

Resurslar və yoxsulluq paradoksu

Afrikanın bəzi ölkələri böyük neft ehtiyatlarına sahib olsa da, əhali yoxsulluq içində yaşayır. Nigeriya Afrikanın ən böyük neft istehsalçılarındandır. Neft gəlirlərinə baxmayaraq, əhalinin əhəmiyyətli hissəsi yoxsulluq həddindən aşağı yaşayır. Neft bölgələrində silahlı qruplar gəlir mənbələrinə nəzarət uğrunda mübarizə aparır. Bu vəziyyət “resurs lənəti” adlanan anlayışı təsdiqləyir: zəngin təbii sərvətlər bəzən inkişaf deyil, münaqişə yaradır.

Qlobal güclər nefti milli təhlükəsizlik məsələsi kimi qəbul edir. Neft ixracına tətbiq olunan sanksiyalar ölkələrin iqtisadiyyatına birbaşa təsir göstərir. Dəniz boğazları və boru kəmərləri (məsələn, əsas tranzit yolları) strateji əhəmiyyət daşıyır. Enerji asılılığı dövlətlərin xarici siyasət seçimlərini məhdudlaşdıra bilir. Bu səbəbdən neft təkcə iqtisadi alət deyil, həm də diplomatik təzyiq vasitəsidir.

Neft gəlirlərinin qeyri-şəffaf idarə olunması korrupsiyanı artırır, sosial bərabərsizliyi dərinləşdirir, etirazlara və silahlı qarşıdurmalara yol açır. Bir çox ölkədə neft gəlirlərinin ədalətsiz bölüşdürülməsi daxili münaqişələrin əsas səbəblərindən biridir. Bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı neftin rolunu qismən azaltsa da, neft hələ uzun müddət sənaye və nəqliyyatda əsas yer tutacaq, neftdən asılı ölkələr üçün risklər qalacaq, enerji uğrunda rəqabət tam yox olmayacaq, sadəcə forması dəyişəcək.

Faktlar göstərir ki, neft münaqişələrin birbaşa və ya dolayı səbəblərindən biridir. O, ölkələrə iqtisadi güc verdiyi kimi, qeyri-sabitlik və xarici asılılıq da yarada bilir. Neft uğrunda mübarizə yalnız resurs savaşı deyil — bu, siyasi təsir, iqtisadi nəzarət və qlobal güc balansı uğrunda mübarizədir.

Ağ Ev və “qara qızıl”

Venesuelaya qarşı əməliyyat ABŞ-ın digər Latın Amerikası ölkələrinə qarşı hərbi əməliyyatı üçün şablon ola bilər. ABŞ-ın diqqəti inadkar Venesuelaya yönəlib. Amerika hərbi gəmilərindən ibarət armada onun sahillərinə doğru irəliləyib və ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin reaktivləri dünyanın ən böyük sübut edilmiş neft ehtiyatlarına malik olan ölkənin səmasını bağlayaraq Cerald Ford təyyarədaşıyan gəmisinin göyərtəsindən havaya qalxır.

Venesuela əleyhinə kampaniyanın rəsmi bəhanəsi həmin ölkədən ABŞ-a narkotik qaçaqmalçılığıdır. Zahirən narkotiklərin artıq amerikalılar üçün əsl bəlaya çevrildiyini nəzərə alsaq, bu, kifayət qədər məntiqli görünür. Trampın elan etdiyi narkotik ticarəti ilə mübarizə ölkənin sağlamlığı və təhlükəsizliyi üçün müqəddəs müharibəyə çevrilir. Lakin bu, bir sıra suallar doğurur. Venesuela sahillərində heç bir məhkəmə və istintaq aparılmadan iki onlarla sürətli qayığın batması nəticəsində narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsində iştirakı sübuta yetirilməyən 80-dən çox insan həlak olub. Amerikalı pilotların ilk hava hücumundan sağ çıxan "narkotik tacirləri"nin rüsvayçı şəkildə edam edilməsi hətta Birləşmiş Ştatlar daxilində də geniş etirazlara səbəb olub.

Bütün bunlar Ağ Evin əsassız olaraq qaçaqmalçılara yardım etməkdə ittiham etdiyi suveren Venesuela dövlətinin hökumətinin razılığı və ya xəbəri olmadan baş verir. Səlahiyyətli beynəlxalq təşkilatları, o cümlədən narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi ilə mübarizəyə cavabdeh olan BMT agentliklərini “narkotiklə mübarizə əməliyyatına” cəlb etməkdən söhbət getmir.

“ABŞ-ın Qərb yarımkürəsində liderliyi bizim təhlükəsizliyimiz və rifahımız üçün ilkin şərtdir – bu, regionda lazım olan yerdə və nə vaxt özümüzü inamla təsdiqləməyə imkan verəcək ilkin şərtdir. Müttəfiqlərimizin şərtləri və göstərilən hər hansı yardımın şərtləri düşmən xarici təsirlərin yumşaldılmasından asılı olmalıdır - hərbi qurğulara, limanlara və əsas infrastruktura nəzarətdən tutmuş geniş mənada strateji aktivlərin əldə edilməsinə qədər". Bu barədə ABŞ-ın yeni Milli Təhlükəsizlik Strategiyasında deyilir. Və Vaşinqtonun Karakasla bağlı hərəkətləri məntiqi olaraq bundan irəli gəlir.

Ancaq burada ABŞ çətinliklə üzləşir. O və ətrafı yaxşı bilirlər ki, ABŞ hərbçiləri arasında ciddi itkilər riski var. Bu, şübhəsiz ki, Trampın, onun komandasının və bütün Respublikaçılar Partiyasının təsdiq reytinqlərinə mənfi təsir göstərəcək. Ağ Evin də nəzərə almalı olduğu ikinci hal odur ki, Venesuelanın blokadası onu qlobal siyasi şahmat taxtasında çox vacib oyunçuya çevirir. ABŞ qüvvələrinin və resurslarının Latın Amerikasına yönəldilməsi onların Ukrayna işlərinə qarışmasına istər-istəməz mənfi təsir göstərəcək və bu, ABŞ-ın NATO üzrə Avropa müttəfiqləri arasında narahatlıq yaratmaya bilməz. Trampın Ağ Evə gəlişindən sonra onların ABŞ-a münasibəti artıq çətin olub.

Üçüncüsü və daha az əhəmiyyətlisi, Latın Amerikası ölkələrinin əksəriyyəti Venesuela ilə münaqişədə Vaşinqtonu dəstəkləməyəcək. Əlbəttə, biz Karakasa, məsələn, Braziliya və ya Argentinadan hərbi dəstəkdən danışmırıq, lakin aydındır ki, ən azı onların ictimai rəyi Venesuelanın tərəfində olacaq. Üstəlik, ABŞ öz hərəkətləri ilə qlobal siyasi səhnədə daha bir mühüm oyunçunun - Çinin ayağına basmaq riskini daşıyır. Pekin Venesuela neftinin əsas idxalçısıdır və dekabrın 20-də ABŞ Panama bayrağı altında üzən və Çin neft emalı zavodlarını yanacaqla təmin edən çinli neft treyderi üçün yük daşıyan "Centuries" tankerinin hərbi gəmiləri tərəfindən tutulduğunu təsdiqləyib. Bununla belə, gəmi ABŞ sanksiyalarına məruz qalmayıb.

Pekinin reaksiyası dərhal oldu. Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü bəyan edib ki, Çin ABŞ-ın xarici gəmilərin özbaşına saxlanmasına və qeyri-qanuni birtərəfli sanksiyaların tətbiqinə qəti şəkildə qarşıdır. Rusiya da Karakasa dəstəyini ifadə edib. BMT Təhlükəsizlik Şurasının dekabrın 23-də keçirilən iclasında Rusiyanın daimi nümayəndəsi Vasili Nebenzya bəyan edib ki, Moskva neft tankerlərini ələ keçirən və Venesuela sahillərində dəniz blokadası yaradan ABŞ ordusunun hərəkətlərini qətiyyətlə pisləyir. O, iddia edib ki, Karakasa təzyiqlər ölkədə hakimiyyət dəyişikliyinə məcbur etmək üçün edilir. Bu cür hərəkətlər ABŞ-ın digər Latın Amerikası ölkələrinə qarşı gələcək hərbi əməliyyatları üçün şablon ola bilər.

Venesuelanın BMT-dəki nümayəndəsi Samuel Monkada izah edib ki, Vaşinqtonun Karakasa qarşı təhdidlərinin arxasında “Venesuela neftinin oğurlanmasında qabaqcıl olan” neft korporasiyaları Conoco Phillips və Exxon Mobil-in maraqları dayanır. O hesab edir ki, ABŞ yenidən Bolivar Respublikasını müstəmləkəyə çevirmək istəyir. Beləliklə, qlobal siyasətdə yeni münaqişə düyününün bağlandığını görürük. Onun güc yolu ilə həllinə növbəti cəhdlər onsuz da mürəkkəb olan geosiyasi vəziyyəti çətinləşdirə bilər.

Bəzi analitiklər Venesuelanın qlobal bazara neft tədarükünün əhəmiyyətini nəzərə alaraq, hətta qlobal ticarət və iqtisadi böhranın olacağını proqnozlaşdırırlar. Eyni zamanda, heç bir şübhə yoxdur ki, Venesuela böhranı diplomatik yolla həll edilə bilər.

V.VƏLİYEV