Qlobal dövlət borcu RAKURS

Dünyada dövlətlərin borcu davamlı olaraq artmaqdadır və 2025-ci ildə dünyanın bir çox ölkəsində ÜDM-ə nisbətdə borc səviyyələri yüksəlməkdədir. Məsələn, 2025-ci ilə dair məlumatlara görə, “ümumi hökumət borcu”nun ÜDM-yə nisbəti üzrə yüksək rəqəmlər mövcuddur. Japoniyada bu göstərici təxminən 230 % civarındadır. Dollarla ifadə olunan borq baxımından isə: ən böyük dövlət borclarına malik ölkələr sırasına ABŞ (~ $38 trilyon), Çin (~ $18.7 trilyon) və Yaponiyanın da daxil olduğu ölkələr daxildir. Ümumi dünya üzrə hökumət borcu ÜDM-yə nisbətdə və dollarla ifadə edildikdə artan tendensiyadadır.

Böyük dövlət xərcləri hökumətlərin kreditə daha çox müraciət etməsinə səbəb olub. Aşağı faiz dərəcələri və uzun müddətli borclanma, bəzi ölkələrdə borcun artmasını təşviq edib. Bəzi ölkələr üçün borcun ÜDM-ə nisbəti yüksək olduqda “borcun geri ödənməsi riskləri”, faiz ödənişlərinin böyük hissəsinin dövlət büdcəsində pay alması kimi narahatlıqlar yaranır.

Hansı ölkələr “çox borcludur”? Yaponiyanın borcu ÜDM-yə nisbətdə çox yüksəkdir (~230 %). Avropa və digər inkişaf etmiş ölkələrdə (məsələn, İtaliya, Yunanıstan) ÜDM-ə nisbətdə borq yüksək səviyyədədir. Borcun nominal (dollarla) miqdarında isə ABŞ birinci yerdədir.

Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) qlobal hökumət borcunun müasir tarixdə heç vaxt olmadığı qədər sürətlə artdığını bildirir. BVF-nin son hesabatında bildirilir ki, qlobal hökumət borcları əvvəlkindən daha sürətlə artır. Bu, ümumilikdə dünya üçün hansı təhlükələr yaradır? Borclar gözləniləndən daha sürətlə artır. BVF bildirir ki, borcu 100%-dən yuxarı olan ölkələrin sayı qarşıdakı beş il ərzində tədricən azalsa da, onların qlobal ÜDM-dəki payının artacağı proqnozlaşdırılır. Həmçinin qeyd edilir ki, ümumi dövlət borcu 2029-cu ilə qədər qlobal ÜDM-in 100%-ni keçəcək. Bu ssenariyə əsasən, borc 1948-ci ildən bəri ən yüksək səviyyəyə çatacaq.

BVF hesablamalarına görə, dövlət borcunun artım trayektoriyası pandemiyadan əvvəl proqnozlaşdırılandan daha yüksək olacaq. Bu, qlobal artımın bərpasına baxmayaraq, hökumətlərin borcunu stabilləşdirə bilmədiyini nümayiş etdirir. İnkişaf etmiş ölkələr ən böyük borcları yaradır. BVF ekspertləri nəinki inkişaf etməkdə olan ölkələrin, hətta inkişaf etmiş ölkələrin də qlobal borclarını artırmasından narahatdırlar.

BVF-nin hesabatında deyilir: “ABŞ başda olmaqla aparıcı ölkələrin maliyyəsi sistemli qlobal riskə çevrilib”. Beynəlxalq qurum ABŞ-da borc artım tempinin ən sürətli olacağını proqnozlaşdırır. "Ən böyük inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar arasında ABŞ borcunun ÜDM-ə nisbətində sürətli artım nümayiş etdirir. Beləliklə, 2023-cü ildən 2030-cu ilə qədər ümumi dövlət borcu ÜDM-in 120%-dən 144%-ə yüksələcək", - hesabatda bildirilir. BVF bu yüksəliş meylini davamlı olaraq böyük kəsirlər və artan faiz ödənişləri ilə əlaqələndirir. Ekspertlər Vaşinqtonun borcunun ən çox borclu olan Avropa iqtisadiyyatları ilə müqayisə oluna biləcəyi üçün fiskal islahatlara ehtiyac olduğunu vurğulayırlar.

BVF qeyd edir ki, Birləşmiş Ştatlar ilk dəfə olaraq bu göstəricidə uzun müddətdir ki, ən çox borclu inkişaf etmiş iqtisadiyyatlar hesab edilən İtaliya və Yunanıstanı keçəcək. İtaliyanın borcu ÜDM-in təxminən 137%-ni təşkil etməklə dünyada ən yüksək borclar arasında qalır, lakin BVF onun 2030-cu ildə də eyni səviyyədə qalacağını gözləyir. Hazırda ÜDM-in 147%-ni təşkil edən Yunanıstan borcunun 130%-ə düşəcəyini görə bilər. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Fransanın borc nisbəti 116,5% təşkil edir, İspaniya 100,4%, Almaniyada isə 64,4% təşkil edir. Bu arada, Niderland, İsveç və Danimarka borc nisbəti 60%-dən aşağı olmaqla yüksək nailiyyətlər əldə edən ölkələrdir. Nəticədə, Avropa maliyyə intizamlı şimal ölkələri ilə daha az cənub ölkələri arasında bölünür. Kanada, Çin, Fransa, İtaliya, Yaponiya və Böyük Britaniyanın borc nisbəti ÜDM-in 100%-dən yuxarıdır. BVF ekspertləri qeyd edirlər ki, "Borcun davamlılığı böhranı inkişaf etməkdə olan dünyadan birbaşa G20-yə - beynəlxalq maliyyə sisteminin əsasını təşkil edən ölkələrə keçdi".

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin nə qədər borcu var?

İnkişaf etməkdə olan ölkələrin (Çin istisna olmaqla) dövlət borcu orta hesabla azalaraq ÜDM-in 56%-dən azına çatıb. Eyni zamanda, inkişaf etməkdə olan Çinin dövlət borcu artmaqda davam edərək ÜDM-in 88%-nə çatıb (bir il əvvəl bu göstərici 82% idi). ÜDM-ə nisbətdə orta borc nisbətlərinin nisbətən aşağı olmasına baxmayaraq, bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr mürəkkəb fiskal problemlərlə üzləşirlər və borcları ÜDM-in 60%-dən aşağı olsa belə, yüksək borc yükü riski altındadırlar.

Bəs borc artımına nə səbəb olur? Qlobal iqtisadi borcun bir neçə səbəbi var. Birincisi, bütün dünyada hökumətlər COVID-19 pandemiyası zamanı antiböhran tədbirlərini maliyyələşdirmək üçün borclanmanı əhəmiyyətli dərəcədə artırdılar (biznes subsidiyaları, ev təsərrüfatlarına dəstək). Bu müddət ərzində yığılan borc qalır. İkincisi, əhalinin qocalması səbəbindən sosial təminat və pensiya xərclərinin artması müşahidə olunur. Üçüncüsü, artan geosiyasi gərginlik və münaqişə var ki, bu da borc hesabına maliyyələşən hərbi xərclərin artmasına gətirib çıxarır.

Bundan əlavə, iqtisadi və maliyyə amilləri var. Onların arasında faiz dərəcələrinin artması da var. Mərkəzi banklar inflyasiya ilə mübarizə aparmaq üçün onları artırıblar. Bu, mövcud borclara xidmət xərclərinin artmasına səbəb oldu və hökumətləri faizləri ödəmək üçün daha çox borc verməyə məcbur edib. ÜDM artımının yavaşlaması da borc artımına kömək edir. Nominal borc sabitləşsə belə borcun ÜDM-ə nisbəti yüksələcək. Digər amil proteksionizm və ticarət mübahisələrinin artmasıdır. Bu, qeyri-müəyyənlik yaradır və qlobal ticarətə mane olur, ölkələrin gəlirlərini azaldır.

Borc qlobal iqtisadiyyatı necə təhdid edir?

Dünyada yüksək borc səviyyəsi qlobal iqtisadiyyat üçün ciddi təhlükə yaradır. BVF müntəzəm olaraq xəbərdarlıq edir ki, bu vəziyyət hökumətlərin gələcək iqtisadi şoklara və böhranlara cavab vermək imkanlarını məhdudlaşdırır. Hər şeydən əvvəl, böyük borc fiskal məkanı məhdudlaşdırır. Əsas nəticə ondan ibarətdir ki, borclara xidmət xərcləri dövlət büdcəsinin getdikcə artan hissəsini istehlak edir. Bu, infrastruktur, təhsil, səhiyyə və s. kimi kritik sahələrə investisiya qoyuluşunda maneələr yaradır. Artan borcları ödəmək üçün hökumətlər ya dövlət xərclərini azaltmağa (bu, artıma mane olur), ya da fiziki şəxslərə və biznesə vergiləri artırmağa, bununla da iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətini azaltmağa məcbur olur.

Bundan əlavə, yüksək borc maliyyə qeyri-sabitliyi və borc böhranı riski ilə doludur. İnvestorlar ölkələrin öz öhdəliklərini yerinə yetirmək qabiliyyətinə inamını itirsələr, bu, istiqrazların kəskin şəkildə satılmasına, faiz dərəcələrinin artmasına və valyutanın çökməsinə səbəb ola bilər. Belə çaxnaşma qlobal maliyyə sistemini sabitsizləşdirərək domino effektinə səbəb ola bilər. Nəhayət, borc yükü uzunmüddətli iqtisadi artıma mənfi təsir göstərir. Maliyyə bazarlarında aktiv borc götürməklə hökumət özəl sektorla kapital uğrunda rəqabət yaradır. Bu, özəl şirkətlər üçün borclanma xərclərini artırır, özəl investisiyaların azalmasına və milli hasilat və gəlirin azalmasına səbəb olur.

Qlobal borcun artması ölkələr üçün ayrı-ayrılıqda təhlükə yaradır, çünki onların iqtisadiyyatı müxtəlif təsir və səbəblərdən xarici maliyyələşmədən və qlobal bazarların sabitliyindən kritik dərəcədə asılıdır. Ən mühüm təhlükə qlobal bazarda pulun bahalaşmasıdır. Qlobal investorlar aktivlərini ikinci dərəcəli mövqeyə keçirərək daha təhlükəsiz öhdəliklərə üstünlük verə bilərlər. Bundan əlavə, donor ölkələrdə borcların yığılması onların daxili borclarına xidmət xərclərinin artmasına səbəb olur. Bu, ölkələrin büdcəsinin maliyyələşdirilməsi üçün vacib olan xarici yardım üçün büdcələrin azaldılması riskini yaradır.

Nəhayət, yüksək qlobal borc qlobal iqtisadi artımı ləngidə bilər. Bu, ixrac tələbinin azalmasına və nəticədə valyuta gəlirlərinin azalmasına səbəb olacaq. Yavaşlayan qlobal iqtisadiyyat sonrakı layihələri və ölkələrin yüksək borc yükünü azaltmaq üçün lazım olan iqtisadi artımı çətinləşdirəcək.

Mərkəzi və Şərqi Avropa, o cümlədən Cənubi Qafqaz regionları üzrə hökumətlərə məxsus borc - ÜDM nisbətlərinin cari vəziyyəti, əsas dəyişikliklər və diqqətə çarpan trendlər barədə danışarkən əsas göstəricilərə diqqət etmək lazımdır. Rumıniyada dövlət borcu ÜDM-yə nisbətdə 2025 ci ilin birinci rübündə ~ 55.7 % olduğu bildirilir. Avropa İttifaqı üzrə orta göstərici isə 2025 ci ilin I rübündə “ümumi hökumət borcu/ÜDM” nisbəti Avrozonada ~ 88.0 % olub. Bölgədə borc səviyyəsi ölkədən-ölkəyə fərqlənir. Məsələn, bəzi ölkələr daha aşağı nisbətə sahibdirlər.

Qeyd edək ki, borc səviyyəsi təkcə faizlə deyil, borcun idarəolunması, faiz ödənişlərinin büdcəyə təsiri və iqtisadi böyümə ilə müqayisədə baxılmalıdır. Avropa ölkələrində borc səviyyəsi hələ Avrozonanın yüksək borclu ölkələri ilə müqayisədə “nisbətən sağlam” görünə bilər, amma borc artım tempi və gələcəkdə faiz şoku və ya böhran riskləri nəzərə alınmalıdır. Şərqi Avropa ölkələrinin əksəri Avropa İttifaqında olduğundan, Avropa səviyyəsindəki makro təhlillər bu ölkələrin borc siyasətinə də təsir edir.

Cənubi Qafqaz və Azərbaycan

Cənubi Qafqaz ölkələrinin dövlət borclarına dair ən son məlumata əsasən, 2024-cü ildə Azərbaycanın dövlət borcu ÜDM-yə nisbətdə təxminən 23.8 % olub. 2025-ci ilin əvvəlində rəsmilərə görə bu göstərici 21.7 % səviyyəsindədir. 2025-ci ildə isə maliyyə agentliyi Fitch Ratings bu göstəricinin ~21.8 % olacağını proqnozlaşdırıb. Borcun strukturu: xarici borc ÜDM-nin ~6.6 %-i səviyyəsindədir, daxili borc isə ~13.8 % səviyyəsində.

Azərbaycanın dövlət borcu nisbətən aşağı səviyyədədir — 20-30 % aralığında. Bu, bir çox ölkə ilə müqayisədə “nəzərəçarpan borc riski”nin daha məhdud ola biləcəyini göstərir. Lakin borcun strukturunu (xarici vs daxili) və valyuta tərkibini nəzərə almaq vacibdir.

2024-cü ildə Ermənistanın dövlət borcunun ÜDM-yə nisbəti təxminən 53.0 % olub. Orta müddətli dövrdə bu göstəricinin ~ 54 % səviyyəsinə qədər arta biləcəyi proqnozlaşdırılır. 2024-cü ilin sonunda dövlət borcu təxminən 12.84 milyard ABŞ dolları səviyyəsində olub. Ermənistan üçün borc/ÜDM nisbəti ~50 %-dən yuxarıdır, yəni region üzrə nisbətən daha yüksək borc vəziyyətindədir. Bu isə faiz ödənişləri və borcun idarəolunması baxımından müəyyən risklər yarada bilər.

2023-cü ilin sonuna görə Gürcüstanın dövlət borcu ÜDM-yə nisbətdə ~ 39.2 % səviyyəsindədir. Son rəqəmlər 2024-cə daha yenilənmiş deyil, amma bu göstərici region üzrə orta səviyyədədə sayılır. Gürcüstan üçün borc/ÜDM nisbəti Azərbaycanınkından yüksək, Ermənistanınkından isə aşağıdır. Bu baxımdan regionun “orta” göstəricisi kimi qiymətləndirilə bilər.

Azərbaycan borc baxımından regionda ən “ünsiyyətli” mövqedədir, aşağı borc səviyyəsi mövcuddur. Ermənistan isə borc/ÜDM nisbəti ilə regionda daha “çətin” vəziyyətdədir və borcun idarəolunması baxımından diqqət tələb edir. Gürcüstan isə arada bir səviyyədədir, nisbətən mülayim borc səviyyəsinə malikdir. Hər üç ölkə üçün yalnız borcun nisbəti kifayət deyil, borcun strukturunu (xarici vs daxili), valyuta riskini, faiz ödənişlərinin büdcəyə təsirini və iqtisadi böyümə perspektivlərini də nəzərə almaq lazımdır.

V.VƏLİYEV