Qobustan Milli Tarix Bədii Qoruğu İnsanlıq tarixinin canlı salnaməsi REPORTAJ

Bakı, 14 noyabr, Aytac Haqverdiyeva, AZƏRTAC

Qobustan Milli Tarix-Bədii Qoruğu Azərbaycan ərazisində insan mədəniyyətinin inkişaf tarixini ən qədim qatlarından etibarən izləməyə imkan verən nadir arxeoloji komplekslərdən biridir. Bakıdan təqribən 60 kilometr məsafədə, Böyükdaş, Kiçikdaş və Cingirdağ dağlarını əhatə edən bu ərazi ötən əsrin ortalarından başlayaraq aparılan tədqiqatlar nəticəsində dünyanın ən zəngin qayaüstü təsvir məkanlarından biri kimi tanınıb. Qobustan relyefinin özünəməxsusluğu, təbii sığınacaqların çoxluğu və əlverişli iqlim şəraiti qədim dövrlərdə burada insanların məskunlaşmasına şərait yaradıb, bu da arxeoloji materialların zənginliyini şərtləndirib.

Petroqliflər, qədim yaşayış yerləri, kurqanlar, müxtəlif maddi-mədəniyyət nümunələri və Qobustan ərazisində tapılan latın dilli kitabə təkcə Azərbaycanın deyil, bütövlükdə Yaxın Şərq və Qafqaz regionunun tarixi üçün müqayisəolunmaz informasiya mənbəyi sayılır. Qayaüstü təsvirlərdə isə ov səhnələri, rəqs kompozisiyaları, ibtidai əmək prosesləri, məişət hadisələri və heyvan fiqurları təsvir olunub. Bu təsvirlər qədim insanların həyat tərzi, sosial münasibətləri, inancları və estetik düşüncəsi barədə dərin təsəvvür yaradır.

Qobustanın dəyəri yalnız arxeoloji tapıntılarla məhdudlaşmır. Bu ərazi həm də bəşəriyyətin estetika və simvolik təsəvvür tarixinin mühüm mərhələlərini özündə yaşadan açıq səma altında təbii muzeydir. Petroqliflərin bədii dili sadə formalara əsaslansa da, məzmun baxımından zəngindir. Onların üslub baxımından müxtəlifliyi Qobustanın minillər boyunca müxtəlif mədəni (müxtəlif tarixi dövrlərə aid) qrupların təmas məkanı olduğunu göstərir. Bu xüsusiyyətlərə görə 2007-ci ildə Qobustan Milli Tarix-Bədii Qoruğu UNESCO-nun Dünya Mədəni İrsi Siyahısına daxil edilib. Bu da onun beynəlxalq səviyyədə tanınan universal elmi və mədəni dəyərə malik olduğunu təsdiq edir. Bu gün Qobustan yalnız elmi araşdırmaların aparıldığı arxeoloji kompleks deyil, həm də mədəni turizmin mühüm mərkəzlərindən biridir. Qoruqda yaradılan müasir muzey kompleksi, interaktiv sərgilər və qoruma tədbirləri burada saxlanılan irsin gələcək nəsillərə çatdırılmasına xidmət edir.

AZƏRTAC-ın əməkdaşları Qobustan qoruğunun tarixi inkişafı, arxeoloji araşdırmaların nəticələri, petroqliflərin mənəvi-mədəni mahiyyəti, ərazidə tapılan maddi-mədəniyyət örnəklərinin elmi təhlili və qoruğun bugünkü mühafizə vəziyyətini araşdırmaq üçün reportaj hazırlayıb.

Qobustanın “7 Gözəl” və “Ana Zağa” düşərgələri

Səfər çərçivəsində ilk olaraq Qobustan qoruğunun ərazisində yerləşən “7 Gözəl” və “Ana Zağa” düşərgələrini gəzdik. Bu düşərgələr qoruğun arxeoloji və təbii irsinin mühüm tərkib hissəsi olmaqla, həm qədim insanların həyat tərzini anlamağa, həm də Qobustanın coğrafi xüsusiyyətlərini daha dərindən dərk etməyə imkan yaradır.

“7 Gözəl” düşərgəsi öz adını burada həkk edilmiş qadın təsvirlərindən alır. Bu ərazi qədim zamanlarda sığınacaq kimi istifadə edilib, burada insanların gündəlik məişət izlərini əks etdirən müxtəlif tapıntılar aşkar olunub. Düşərgənin geniş giriş hissəsi gün işığının içəri düşməsinə imkan verdiyinə görə yaşayış üçün əlverişli olub, bu da onun ibtidai insanların məskunlaşması baxımından strateji əhəmiyyətini artırıb. Eyni zamanda, mağaranın yerləşdiyi yüksəklik ətraf mühiti müşahidə etməyə, heyvan sürülərini izləməyə və təhlükələrdən qorunmağa imkan verən ideal mövqe yaradır.

“Ana Zağa” düşərgəsi isə öz morfoloji xüsusiyyətləri və təbii qorunma şəraiti ilə seçilir. Mağaranın daxili nisbətən qapalı, küləkdən və xarici təsirlərdən yaxşı mühafizə olunan formadadır. Bu, onun qədim dövrlərdə daha uzunmüddətli məskən kimi istifadə olunduğunu ehtimal etməyə əsas verir. “Ana Zağa” düşərgəsində aparılan tədqiqatlar burada insanların gündəlik həyatına aid müxtəlif arxeoloji materialların mövcud ola biləcəyini göstərib. Bundan əlavə, düşərgənin yerləşdiyi ərazi Qobustanın təbii landşaftı ilə harmonik uyğunluq təşkil edir və bu da onun həm yaşayış, həm də müşahidə yeri kimi seçildiyini göstərir.

Bu düşərgəyə səfər bizə Qobustanın, sadəcə, petroqliflərlə deyil, həm də qədim insanların yaşadıqları real məkanlarla zəngin olduğunu bir daha nümayiş etdirdi. “7 Gözəl” və “Ana Zağa” düşərgələri Qobustan arxeoloji kompleksinin tarixi inkişaf mərhələlərini aydınlaşdırmağa şərait yaradır.

Cari ilin 9 ayında Qobustan Milli Tarix-Bədii Qoruğunu 160 min nəfər ziyarət edib

Qobustan Milli Tarix-Bədii Qoruğunun aparıcı elmi işçisi Şahlar Məmmədov qoruğun elmi, mədəni və beynəlxalq əhəmiyyətinə dair fikirlərini bizimlə bölüşərək bildirib ki, arxeoloji ədəbiyyatda Qobustan əsasən Mezolit dövrü abidəsi kimi tanınır. Lakin son onilliklərdə aparılan sistemli tədqiqatlar nəticəsində məlum olub ki, Qobustanda daş dövrünə aid insan izləri düşündüyümüzdən daha qədimdir və hətta Üst Paleolitin sonlarına qədər uzanır. Bu fakt regionun yalnız yaxın tarixin deyil, yüz min illərlə ölçülən insan fəaliyyətinin şahidi olduğunu sübut edir. Şahlar Məmmədovun sözlərinə görə, ərazidə təkcə Mezolit deyil, Neolit, Tunc, Dəmir dövrləri, hətta Antik və orta əsrlərə aid insan yaşayış izləri də aşkarlanıb. Bu ardıcıl mədəni təbəqələr Qobustanı Qafqaz və Yaxın Şərq regionunda ən mühüm arxeoloji komplekslərdən birinə çevirir.

“Bununla yanaşı, qoruğun UNESCO-nun Dünya Mədəni İrsi Siyahısına daxil edilməsi onun beynəlxalq səviyyədə tanınmasını təmin edib və Qobustan dünya alimlərinin maraq dairəsinə daxil olub. Belə ki, son illərdə ərazidə İtaliya və İspaniya arxeoloqlarının iştirakı ilə irimiqyaslı araşdırmalar aparılıb və bu, qoruğun beynəlxalq elmi əməkdaşlıq üçün əhəmiyyətli bir mərkəzə çevrildiyini göstərir.

Qoruğun ərazisi isə kifayət qədər genişdir, təqribən 4 min hektardan çox sahəni əhatə edir. Burada 1000-dən çox qaya üzərində 7 mindən artıq petroqlif günümüzə qədər gəlib çatıb. Bu səbəbdən qoruqda qayaüstü təsvirlərin qorunması xüsusi diqqət tələb edir”, - deyə Şahlar Məmmədov vurğulayıb.

O qeyd edib ki, qayaüstü nümunələrin deqradasiyasının qarşısını almaq üçün həm fiziki, həm də rəqəmsal mühafizə tədbirləri görülür. Ərazidə mütəmadi olaraq monitorinqlər aparılır, ekskursiya marşrutları xüsusi qoruyucularla məhdudlaşdırılır, həmçinin 3D fotoçəkilişlər vasitəsilə qayaüstü təsvirlərin rəqəmsal arxivləşdirilməsi həyata keçirilir. Bu yeni texnologiyalar gələcək nəsillərə qoruğun bütün məlumatlarını tam şəkildə ötürməyə imkan verir.

“Turizm statistikası da Qobustanın beynəlxalq nüfuzunu əks etdirən amildir. Pandemiyadan əvvəl (2019-cu il) qoruğa gələn ziyarətçilərin sayı 150 minə yaxın idi. 2017-ci ildə isə 70 min olub. Pandemiya dövründə azalma müşahidə edilsə də, son illərdə turist axını bərpa olunub. 2024-cü ilin statistikasına əsasən, qoruğu təxminən 190 min nəfər ziyarət edib ki, onların 140 min nəfəri əcnəbilər, 50 min nəfəri isə yerli ziyarətçilər olub. Cari ilin ilk 9 ayında isə bu rəqəm artıq 160 min nəfərə çatıb və ziyarətçilərin 70 faizini xarici turistlər təşkil edib. Yerli ziyarətçilərin böyük hissəsini məktəblilər təşkil edir və xüsusilə may-iyun ayları qoruğun ən çox ziyarətçi qəbul etdiyi dövrlərdir. Həmçinin nazirlik səviyyəsində qoruğa insanların diqqətinin cəlb edilməsi istiqamətində beynəlxalq əməkdaşlıqlar genişləndirilir. Bu çərçivədə yeni layihələr həyata keçirilir. Eyni zamanda, yaxın zamanda Ramana qalasının bərpası nəzərdə tutulur və gələcəkdə bu tarixi obyektin də ziyarətçilər üçün açılması planlaşdırılır.

Qobustan Milli Tarix-Bədii Qoruğuna giriş biletinin qiymətləri isə yerli vətəndaşlar üçün 4 manat, xarici qonaqlar üçün isə 10 manat təşkil edir”, - deyə elmi işçi vurğulayıb.

Qobustan xarici ziyarətçilərin təəssüratlarında

Qobustan yalnız arxeoloji baxımdan deyil, həm də turizm təcrübəsi baxımından xarici ziyarətçilərə güclü emosional təsir bağışlayır. Buraya gələn hər qonaq qədimliklə təbiətin vəhdətini, bəşər tarixinin başlanğıc mərhələlərinə yaxınlığı açıq şəkildə hiss etdiyini bildirir. Qoruğu ziyarət edən xarici turistlərin fikirləri Qobustanın beynəlxalq turizm məkanına çevrilməsinin nə qədər real və təsirli olduğunu göstərir.

Bakıya ilk dəfə səfər edən əcnəbi qonaq Yekaterina Draqanova Qobustanı ziyarətini xüsusi həyəcanla xatırlayır. O, təəssüratlarını belə ifadə edir: “Bu, mənim Bakıya ilk səfərimdir və Qobustanı görməyi çox istəyirdim. Tarixlə bu qədər iç-içə olmaqdan çox şadam. Çünki həqiqətən, başa düşürəm ki, burada olduqca qədim bir tarix və onun izləri mövcuddur. Əgər belə demək mümkündürsə, həyat burada yaranıb. Bəşəriyyətin bir çox mərhələsi burada keçib və mən bunun canlı şahidi olan qayaları yaxından görə bilirəm”.

Onun sözlərinə görə, Qobustan ərazisi yalnız qədim insanların izlərini deyil, həm də bəşər sivilizasiyasının formalaşmasının ilkin mərhələlərini insanın gözü önünə sərir. Yekaterina Draqanova əlavə edib ki, bu təcrübədən olduqca təsirlənib və Azərbaycana gəlmək istəyən hər kəsə, ilk növbədə, öz dostlarına Qobustana mütləq səfər etməyi məsləhət görəcək. O, texnologiya dövrünün imkanlarından istifadə edərək ziyarəti zamanı çəkdiyi foto və videoları sosial şəbəkələrdə paylaşacağını bildirir: “Düşünürəm ki, bunu görüb buraya gəlmək istəyən çox olacaq”.

Digər bir ziyarətçi Mark Bell isə petroqliflərə xüsusi marağı ilə seçilir. Onun Qobustanı ziyarət etməsi təsadüfi olmayıb. Mark Bell dünyada müxtəlif petroqlif abidələrini görmüş şəxsdir və bu səbəbdən Qobustanda gördüklərini professional baxışla qiymətləndirir: “Bu mənim Azərbaycana ilk səfərimdir. Burada olarkən Qobustan haqqında ilk dəfə eşitdim və diqqətimi çəkdi. Çünki mən petroqliflərin olduğu dünyanın digər yerlərində olmuşam. Buna görə də buranı görmək məni həyəcanlandırdı. Bir çox petroqliflərin olduğu ölkələr görmüşəm, amma buradakı kimi çox detallı olanını ilk dəfədir görürəm”.

O, həmçinin Qobustan muzeyinin dolğun təqdimatından və eksponatların izahlı şəkildə nümayiş etdirilməsindən məmnun qaldığını vurğulayaraq bildirib: “Muzeydən də zövq aldım, çünki olduqca ətraflı izah edirlər”.

Turistlərin fikirləri Qobustanın beynəlxalq səviyyədə necə güclü bir mədəni təsir yaratdığını nümayiş etdirir. Onların emosional, elmi və vizual baxımdan Qobustandan aldıqları təcrübə qoruğun dünya turizm xəritəsindəki mövqeyinin getdikcə gücləndiyini təsdiqləyir.

Qobustana etdiyimiz səfər bir daha sübut edib ki, bu ərazi təkcə Azərbaycanın deyil, bütün bəşəriyyətin ən dəyərli tarixi və mədəni irs məkanlarından biridir. Burada gördüklərimiz, min illərin sükutunu içində saxlayan qayaüstü rəsmlər, qədim insanların yaşayış izləri, mağara tipli sığınacaqların təbii quruluşu və öyrəndiklərimiz qoruğun elmi əhəmiyyətinin nə qədər böyük olduğunu canlı şəkildə göstərib. “7 Gözəl” və “Ana Zağa” düşərgələrinin təbii forması, petroqliflərin zənginliyinin yaratdığı təsir, müasir muzeyin təqdimatları və qoruğun mühafizə tədbirləri Qobustanın həm keçmişə, həm də gələcəyə bağlılığını nümayiş etdirib.

Bu səfər bizə göstərdi ki, Qobustan, sadəcə, bir muzey və ya tarixi məkan deyil, o, insanlıq tarixinin canlı salnaməsidir. Burada hər bir qaya, hər bir təsvir, hər bir iz qədim insanın nəfəsini, düşüncəsini və həyat tərzini bu günə qədər gətirib. Qobustanla tanışlıq həm tarixə bir səyahət, həm də mədəni yaddaşımızın qorunmasının nə qədər vacib olduğunu xatırladan əsl dərsdir.