Rəşt Astara marşrutu: Bakı olmadan mümkün deyil

İran rəsmi şəkildə Rəşt - Astara dəmir yolunun tikintisi üçün Rusiya tərəfinə təqribən 34 km torpaq sahəsini təhvil verib. MKT "Şimal - Cənub"un qərb (Xəzəryanı) qolunda olan bu "dar boğaz" uzun illərdir layihənin ən həssas nöqtəsi sayılırdı. İndi isə ilk real addım atılıb: podratçıların xəttə çıxışı açılıb və torpaq ayrılması ilə bağlı hüquqi maneə aradan qaldırılıb.

Layihənin əsas parametrlərinə görə 2025-ci ildə rəqəmlər sinxronlaşır: marşrutun uzunluğu təqribən 162 km olacaq, səkkiz stansiya və iri süni qurğular (körpülər, estakadalar) nəzərdə tutulur. İşlər artıq alınmış sahələrdə davam edir, geoloji tədqiqatlar aparılır; maliyyələşdirmə isə Rusiya hökumətlərarası krediti hesabına qurulub - təqribən 1,3 milyard avro, ümumi smeta isə 1,6 milyard avroya yaxın.

Proqnozlara görə, Rəşt - Astara hissəsinin başa çatması Baltik dənizi-Sankt-Peterburqdan Bəndər-Abbasa qədər fasiləsiz dəmir yolu xəttini təmin edəcək və "qərb" qolunun potensial yük dövriyyəsini ildə təqribən 15 milyon tona çatdıracaq. Bu fakt uzun illərin skeptisizmini aradan qaldırır: "bitmək bilməyən layihə" imicindən çıxan dəhliz artıq tikinti-montaj mərhələsinə keçir.

Amma təkcə İran ərazisində mükəmməl şəkildə inşa olunmuş Rəşt - Astara dəmir yolu MKT "Şimal - Cənub"u işlək sistemə çevirə bilməz. Nəqliyyat logistikası sadəcə yolun uzunluğu ilə deyil, "birləşmə nöqtələri" ilə müəyyən olunur - sərhəd qovşaqları, rejimlərin, tariflərin və sığorta qaydalarının unifikasiyası. Məhz burada Azərbaycanın rolu həlledici olur: onun infrastrukturu olmadan marşrut bağlanmır, xəttlər birləşmir, tarif zəncirləri qurulmur, sığorta təminatı tamamlanmır.

Birinci əsas qovşaq - Astara - Astara. Azərbaycan və İran sərhədində unikal model həyata keçirilib: Azərbaycan 2017-ci ildən etibarən 25 illik müddətə İrandan 35 hektar sahəni və 1,4 km-lik dəmir yolunu icarəyə götürüb. Bu terminalı Azərbaycan Dəmir Yolları (ADY) idarə edir. Dünyada nadir hallarda rast gəlinən bu təcrübə nəticəsində ölkə təkcə tranziter deyil, həm də operator funksiyasını yerinə yetirir. Nəticələr göz qabağındadır: 2023-cü ildə terminaldan 692 min ton yük daşınıb, 2024-cü ildə isə bu rəqəm artıq 777 min tonu ötüb. Genişləndirmədən sonra buraxılış gücü illik 3,5 milyon tona çatacaq. Burada sadəcə yüklərin ötürülməsi deyil, vahid sənəd dövriyyəsi, sığorta təminatı və tarif inteqrasiyası sayəsində yüklərin "fasiləsiz hərəkəti" təmin olunur. Bu məkan Rusiya, Azərbaycan və İran tarif sistemlərini birləşdirərək "Şimal - Cənub" marşrutu üzrə vahid keçid tarifinin formalaşmasına imkan yaradır.

İkinci sütun - Azərbaycan dəmir yollarının maliyyə dayanıqlığı və institusional etibarlılığıdır. 2025-ci ilin mayında beynəlxalq "Moody's" agentliyi ADY-nin reytinqini Ba3 səviyyəsinə yüksəltdi. Bu qərar praktiki baxımdan vaqon və lokomotiv parkının yenilənməsi üçün borclanma xərclərinin azalması, "dar boğazların" aradan qaldırılmasına investisiya imkanlarının açılması deməkdir - məsələn, Ağstafa qovşağının modernləşdirilməsi, Bakı - Yalama xəttinin və Ələt limanı istiqamətinin yenilənməsi. Bu həm də beynəlxalq yükdaşıyıcıların və sığorta şirkətlərinin Azərbaycana artan etimadının göstəricisidir. Reytinqin artırılması təkcə formal qiymətləndirmə deyil, bütövlükdə sistemin maliyyə və təşkilati dayanıqlığının tanınmasıdır.

Beləliklə, məhz Bakı "Şimal - Cənub" layihəsini geosiyasi şüardan tammiqyaslı nəqliyyat xidmətinə çevirir. İran ərazisində görülən işlər Azərbaycanın dəmir yolu qovşaqları olmadan məna kəsb etmir: marşrutlar burada qovuşur, bazarın etimadı burada formalaşır, bütün sxemin davamlılığı burada təmin olunur.

Nəqliyyat inteqrasiyası fonunda ticarətdə də maraqlı mənzərə yaranır. Moskva ilə Bakı arasında siyasi münasibətlərdə soyuqluq müşahidə olunsa da, iqtisadiyyat öz məntiqi ilə inkişafını davam etdirir. 2025-ci ilin yanvar - iyun aylarında ticarət dövriyyəsi təqribən 2,52 milyard dollar təşkil edib ki, bu da ötən ilin analoji dövrü ilə müqayisədə 16,2 faiz çoxdur. Azərbaycanın Rusiyaya ixracı 590,5 milyon dollara yaxınlaşıb (+6,1%), idxal isə 1,93 milyard dollar olub (+19,7%). Səkkiz ayın yekunlarına görə Rusiya Azərbaycanın qeyri-neft-qaz məhsullarının ən iri idxalçısı olaraq qalır - 814,1 milyon dollar (+8,3%).

2024-cü ildə ümumi ticarət dövriyyəsi 4,9 milyard dollara çatmışdı. Fəqət strukturda ciddi disbalans var: Azərbaycanın Rusiyaya ixracı 1,18 milyard dollar, Rusiyadan idxalı isə 3,6 milyard dollar olmuşdu. Bu balans asanlıqla izah olunur: Azərbaycan Rusiyaya kənd təsərrüfatı məhsulları, içkilər, tekstil, tikinti materialları və sənaye malları göndərir, Rusiya isə Azərbaycana taxıl, metal, gübrə, ağac, maşın, avadanlıq və kimyəvi məhsullar ixrac edir.

Sanksiya rejimləri ilə bağlı 2025-ci ildə artan tənzimləyici risklərə baxmayaraq, bazar fəaliyyətini davam etdirir. Banklar ödənişlərə nəzarəti sərtləşdirir, Qərb şirkətləri re-eksport əməliyyatlarında şəffaflıq tələb edir, amma ticarət şəbəkələri, emal müəssisələri və logistika operatorları mövcud sxemləri qoruyub saxlayırlar. Bu, qarşılıqlı asılılıq iqtisadiyyatıdır: Moskva sabit satış bazarı əldə edir, Bakı isə geniş çeşidli məhsul və xammala çıxış imkanını saxlayır.

"Soyuq siyasət - isti bazar" formulu bu gün Rusiya - Azərbaycan münasibətlərinin mahiyyətini ifadə edir. Siyasət baryerlər yaratsa da, iqtisadiyyat tələbat və təklif qanunları ilə işləməyə davam edir və hətta geosiyasi təlatümlər fonunda da davamlılığını nümayiş etdirir.

2025-ci il rəsmi olaraq faciə ilə başladı - 2024-cü ilin dekabrında Aktau yaxınlığında AZAL reysi qəzaya uğradı. Qazaxıstan hesabatı təyyarənin "xarici obyektlərlə zədələndiyini" qeydə aldı, bu isə raket hücumu ehtimalını gündəmə gətirdi. Bakı üçün bu, "sərhəd anı" oldu: Rusiya ilə mədəni tədbirlərin ləğvi, "Sputnik Azerbaijan" ofislərində axtarışlar, əməkdaşların saxlanması və ritorikanın sərtləşməsi ardınca gəldi.

Sonra - eskalasiya zənciri: Rusiyada vətəndaşlarımızla bağlı insidentlər, sərt bəyanatlar, elita xəttində faktiki fasilə. Münasibətlər kəskin, amma idarə olunan böhran fazasına daxil oldu: Moskva və Bakı ticarət tellərini qoparmadan "yeni qaydaları" sınaqdan keçirirlər.

Azərbaycan üçün bu, "ikiqat gedişdir": kommersiya toxumasını (o cümlədən "Şimal - Cənub"u) qorumaq və eyni zamanda ABŞ ilə xətti yenidən işə salmaq, Türkiyə, Aİ və Çinlə tandemi gücləndirməklə strateji dərinliyi bərpa etmək.

2025-ci ilin yay - payız aylarında Bakı - Vaşinqton təmasları "nöqtəvi səfərlər" səviyyəsini aşdı - "Strategic Working Group" və "Vaşinqton sazişləri" üzrə çərçivə sənədləri üzərində iş başladı. Azərbaycan tərəfi bunu açıq şəkildə "yeni mərhələ" adlandırır. Bu, bizim üçün birtərəfli risklərdən sığorta və maliyyə cəlbi kanalıdır.

Vaşinqton praqmatik davranır, lakin bu, Bakının maraqlarına uyğundur: söhbət "dəyərlərdən" yox, KPI-dan gedir - marşrutların təhlükəsizliyi, sanksiya təmizliyi, tədarük həcmləri, müqavilə intizamı.

Fevral - iyul aylarında Avropa İttifaqı Rusiyaya qarşı üç yeni sanksiya paketi qəbul etdi - on altıncı, on yeddinci və on səkkizinci. Diqqət mərkəzində "kölgə donanması", həmçinin alüminium və boru təchizatı oldu. ABŞ isə OFAC lisenziyalarını yeniləyərək vasitəçi strukturlara təzyiqi əhəmiyyətli dərəcədə artırdı.

Artıq bu, ayrı-ayrı məhdudiyyətlər toplusu deyil, dünya ticarətinin bütün iştirakçılarının uyğunlaşmağa məcbur olduğu sərt qaydalar sistemidir. Azərbaycan üçün bu, beynəlxalq komplayens dairəsinə qoşulmaq, terminalların "təmiz mühasibatını" təmin etmək və yük axınlarını sanksiyadan neytral seqmentlərə yönəltmək zərurəti deməkdir. Simvolik göstərici: ölkənin qeyri-neft-qaz ixracı 2025-ci ilin yanvar - avqust aylarında təqribən 10,3% artaraq 2,4 milyard dollara çatıb, Rusiya isə ən iri alıcı statusunu qoruyub.

2025-ci il dəhlizlərin birbaşa rəqabəti dayandırıb qarşılıqlı tamamlayıcılıq rejiminə keçdiyi il oldu. Bakı Limanı heyrətamiz nəticə göstərdi: səkkiz ayda konteyner yük dövriyyəsi 48% artaraq 70 min TEU təşkil etdi. Azərbaycan üzərindən Şərq - Qərb marşrutu sürətlə inkişaf edir və bu, "Şimal - Cənub"la bazar uğrunda mübarizə deyil, əksinə, bazarın çeviklik və sürət tələblərinə cavab verən portfel həllidir.

Enerji ölçüsündə də mövqelər güclənir: TAP qaz kəməri Avropa İttifaqına ümumilikdə 50 milyard kubmetr qaz çatdıraraq 2026-cı ildən genişlənməyə hazırlaşır. Bu, Azərbaycanın danışıqlardakı mövqelərini gücləndirir və dolayı yolla yük marşrutlarına təsir göstərir.

2025-ci ildə Moskva və Tehran yalnız Rəşt - Astara hissəsinin tikintisi üzrə deyil, həm də yeni razılaşmalar paketi üzrə səyləri sinxronlaşdırdılar. Əsas istiqamətlər arasında - illik 55 milyard kubmetr gücündə nəzərdə tutulan qaz kəməri və təqribən 25 milyard dollarlıq iri nüvə proqramı var.

Azərbaycan üçün bu, nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafında əlavə siyasi dəstək deməkdir, amma eyni zamanda sanksiya risklərinin güclənməsi deməkdir, çünki belə sövdələşmələr Qərbin xüsusi diqqət mərkəzinə düşür.

INSTC-nin Hindistan seqmenti üçün cari il ziddiyyətli siqnallar dövrü oldu. Bir tərəfdən Çabahar limanı üzrə onillik müqavilə təsdiqləndi, digər tərəfdən isə ABŞ-nin verdiyi istisnalar daimi olaraq yenidən nəzərdən keçirilir və bu, Yeni Delhini ehtiyatlı hərəkət etməyə məcbur edir.

Belə şəraitdə Hindistan - Xəzər - Bakı - Rusiya marşrutu cəlbediciliyini artırır - məhz sürət və etibarlılıq amillərinə görə. Bu isə Azərbaycanın rolunu təkcə regional deyil, həm də qitələrarası logistikanın əsas həlqəsi kimi gücləndirir.

2025-ci ilin ilk səkkiz ayı mülayim, lakin davamlı artım göstərdi. ÜDM illik ifadədə 1% artdı, lakin neft-qaz sektoru 2,1% gerilədi. İlin iqtisadi artım proqnozu 3 - 3,5% səviyyəsində qiymətləndirilir. İnflyasiya 5 - 6% diapazonunda sabitləşib və bu, nisbətən proqnozlaşdırıla bilən makromühit formalaşdırır.

Ən önəmlisi isə qeyri-neft-qaz iqtisadiyyatı daha sürətli artır və ölkənin iri nəqliyyat layihələri və tranzit iddiaları üçün "sığorta mexanizmi" rolunu oynayır. Məhz bu seqment Azərbaycanın yeni geosiyasi və sanksiya reallığında dayanıqlılığını təmin edən əsas baza olur.

2025-ci ilin üfüqündə Azərbaycan və Rusiya qarşılıqlı fəaliyyətinin üç mümkün ssenarisi görünür. Birinci ssenari - idarə olunan durğunluqdur: siyasi elitalar səviyyəsində təmaslar "pauza"da qalır, amma ticarət-iqtisadi sahə artımı davam etdirir. Bu, "soyuq komfort" variantıdır: praktiki əməkdaşlıq kəsilmir, lakin yeni formatlar da işə düşmür.

İkinci ssenari - yumşaq normallaşmadır. Burada əsas amil son faciənin istintaqı və tərəflərin qarşılıqlı addımlarıdır ki, bu da "elita dialoqu"na start verə bilər. Bu, tədricən etimadın bərpasını və yeni kommunikasiya platformalarının açılmasını nəzərdə tutur ki, nəticədə Bakı nəqliyyat və enerji layihələri üzrə danışıqlarda mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirə bilər.

Üçüncü ssenari - sərt yolayrıcıdır. Bu halda siyasi və institusional mexanizmlərin faktiki dondurulması nəzərdə tutulur, nəticədə yük axınlarının bir hissəsi yan keçərək dəniz marşrutlarına və Orta dəhlizə yönələcək. Azərbaycan üçün bu, xoşagəlməz, amma kritik olmayan inkişafdır: marşrutların diversifikasiyası artıq qurulub və ölkə logistik və iqtisadi modelinə ciddi zərər vurmadan riskləri yenidən bölüşdürə bilər.

Bu ssenarilərdən bir sıra konkret addımlar irəli gəlir. Əvvəla, Astaradakı terminalı nümunəvi səviyyəyə çatdırmaq lazımdır: yüklərin mənşəyinin tam auditi və rəqəmsal izlənməsi təmin olunmalıdır. Bu, sanksiya risklərini minimuma endirəcək və tərəfdaşların etimadını möhkəmləndirəcək.

İkinci istiqamət - dəmir yollarının (ADY) və Bakı Limanının sürətlə inkişafıdır: parkın, lokomotivlərin və platformaların modernləşdirilməsi qabaqlayıcı artım üçün zəmin yaradacaq. Üçüncü praktiki vəzifə - tələbin əvvəlcədən kontraktlaşdırılmasıdır. "Qaz + logistika" kombinə olunmuş paketlərinin təklif edilməsi Azərbaycanın tərəfdaşlarla əməkdaşlığını daha proqnozlaşdırılan və qarşılıqlı faydalı edəcək.

Xüsusi əhəmiyyət kəsb edən məsələ - komplayensin ayrıca məhsula çevrilməsidir: "sanksiya baxımından təmiz zəncirlər" qlobal məhdudiyyətlər şəraitində premium xidmət kimi satıla bilər. Nəhayət, dəhliz diplomatiyası ağıllı risk bölgüsünü tələb edir: Ankara, Brüssel, Vaşinqton və Pekin arasında balans Bakıya təkcə turbulent geosiyasətdə manevr etməyə imkan verməyəcək, həm də Avrasiya logistikasının əvəzolunmaz həlqəsi statusunu möhkəmləndirəcək.

... Rəşt - Astara üçün torpaq ayrılması layihəni "dəmir"ə çevirdi. Amma məhz Azərbaycan bu dəmirdən iqtisadiyyat yaradır - Astaradakı terminal, liman konteynerləşməsi, ADY-nin modernləşdirilməsi, Hindistan və Avropa ilə müqavilə intizamı vasitəsilə.

Moskva ilə "sərin" siyasət fonunda bazar işləməyə davam edir: ikitərəfli ticarət artır, ixrac isə müsbət dinamika göstərir. Azərbaycan körpüləri yandırmır, əksinə, yenilərini inşa edir.

2025-ci ildə üstünlük qazanacaq amil üç ölçünün düzgün dəyərləndirilməsidir: zaman, sanksiya riski və xidmətin etibarlılığı. Azərbaycan artıq sübut edib ki, bunları qonşulardan daha sürətli, daha təmiz və daha etibarlı şəkildə sata bilir. Ona görə də həm "Şimal - Cənub", həm də Orta dəhliz bir-birinə zidd deyil, əksinə, mərkəzdə Bakının dayanması sayəsində böyüyəcək.

Elçin Alıoğlu
Trend