Rusiya kimyəvi silahı Ukraynaya qarşı qanlı müharibədə: qlobal həmrəylik və hüquqi məsuliyyət

Moderator.az Ukraynanın Azərbaycandakı səfiri Yuri Qusevin yazısını təqdim edir:

Beynəlxalq hüquq normalarına ciddi riayət olunmasına əsaslanan dünya sistemi ağır imtahana məruz qalır. Tammiqyaslı işğal başladıqdan sonra Rusiya sistematik olaraq Konvensiya kimyəvi silahların inkişafı, istehsalı, yığılması və istifadəsi ilə onun məhvinə qarşı-nı (bundan sonra – Konvensiya) pozaraq döyüş meydanlarında qadağan olunmuş maddə və qurğular tətbiq edir. Rusiya hərbi qüvvələri kütləvi şəkildə CS və CN reaksiyalı qaz ‹granataları› və digər artilleriya sursatlarından istifadə edir; eyni zamanda, Ukrayna Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə, 2023-cü ilin fevralından 2025-ci ilin iyununa qədər azı 11 299 dəfə zəhərli kimyəvi maddələr (xlorpikrin də daxil olmaqla) ilə təchiz olunmuş sursatların tətbiqi qeydə alınıb. Nəticədə, kimyəvi hücumlar səbəbindən 2 591 Ukrayna hərbçisinin tibbi yardım üçün müraciət etdiyi və bir neçə döyüşçünün müəmmalı maddələrlə kəskin zəhərlənmə nəticəsində həyatını itirdiyi məlumdur. Bu faktlar göstərir ki, Rusiya ordusu — texniki avadanlığın aşağı səviyyəsi və köhnəlmiş texnikasının çoxluğu səbəbindən — hər hansı əhəmiyyətli nəticələr əldə edə bilmir və Ukrayna Müdafiə Qüvvələrinin silahlanmasındakı müasir məhvetmə vasitələrinə qarşı ləyaqətsizliyini nümayiş etdirir. Buna görə də taktiki məqsədlə kimyəvi maddələrin cinayətkar istifadəsinə əl atır.

Konvensiya hərbi istifadə üçün istənilən göz yaşardıcı və qıcıqlandırıcı maddələrin tətbiqini birbaşa qadağan etdiyi halda, Rusiya onların istifadəsinə davam edir. Standart qaz granatalarının – o cümlədən K-51 və RG-Vo modifikasiyalarının istifadəsinə dair dəlillər olduğu kimi, dronlardan atılan evdə hazırlanmış kimyəvi qurğuların (məsələn, göz yaşardıcı qazla doldurulmuş lampalar və şüşələr) da tətbiq olunduğu barədə məlumatlar mövcuddur. Mövcud informasiya üzrə bu qurğuların bəziləri yalnız CS və ona bənzər maddələri deyil, həm də yüksək toksik “yanıcı” qaz olan xlorpikrin ehtiva edib ki, onun istifadəsi də kimyəvi silah kimi qiymətləndirilir. Beləliklə, Rusiya-işğalçı dövlət praktiki olaraq Ukraynaya qarşı qadağan olunmuş kimyəvi maddələrdən istifadə edir ki, bu da Konvensiyanın fundamental müddəalarına birbaşa ziddir.

Eyni zamanda, Ukraynaya qarşı irəli sürülən sübutsuz rus ittihamları artıq işləməkdən çıxıb: faktları müstəqil ekspertlər qeydə alır. Kimyəvi Silahların Qadağan Edilməsi Təşkilatı (KSQƏT) Ukraynanın şərqində üç texniki missiya həyata keçirib və müvafiq hesabatları 2024-cü il noyabr, həmçinin 2025-ci ilin fevral və iyun aylarında dərc edib. Həmin sənədlərin hamısında KSQƏT laboratoriyaları toplanmış nümunələrdə müstəqil şəkildə CS göz yaşardıcı agentinin mövcudluğunu təsdiqləyib. Məsələn, 2024-cü il noyabrda yayımlanan texniki missiya hesabatında döyüş meydanından götürülmüş granata fraqmenti və torpaq nümunələrində 2-xlorbenzilidenmalononitril (CS qazı) aşkar edildiyi göstərilib. Fevral 2025-ci il hesabatında ekspertlər bütün mövqelərdən götürülmüş qranatların CS ehtiva etdiyini təsdiqləyiblər. İyun 2025-ci il hesabatında isə KSQƏT eyni nəticəni ortaya qoyub: partlamış granatalarda və torpaqda, hətta dronun konstruksiyasına qədər CS tapılıb. Hər dəfə KSQƏT vurğulayır: «Göz yaşardıcı maddələrin müharibə üsulu kimi istifadəsi qadağandır». Təşkilatın baş direktoru Фернандо Ариас bu təkrarlanan rus granatalarının tapıntılarını «dərin narahatlıq doğuran» adlandıraraq beynəlxalq ictimaiyyəti «kimyəvi silah istifadəsinə dəyişməz tabu»nu qorumağa çağırıb.

Ukraynanın kimyəvi silahlarla bağlı tutduğu möhkəm mövqe geniş beynəlxalq tanınma qazanıb. Bir çox AVROPA İTTİFAQI və Şərqi Avropa ölkələri Rusiyanın fəaliyyətini qətiyyətlə pisləyiblər. Məsələn, 2024-cü il KSQƏT konfransında 59 dövlət (o cümlədən Slovakiya və Sloveniya) rus dezinformasiyasına qarşı birgə mövqe nümayiş etdirərək Konvensiya normalarını dəstəkləyiblər. Digər beynəlxalq institutlardan da oxşar bəyanatlar verilib. Avropa İttifaqının xarici siyasət orqanlarının rəhbərləri dəfələrlə vurğulayıblar ki, «rus qoşunları kimyəvi silahlardan get-gedə daha çox istifadə edirlər» və bu prosesə cəlb olunmuş şəxslər və təşkilatlar üzrə yeni sanksiyaların tətbiqini tələb ediblər. Qeyd etmək vacibdir ki, Konvensiyanın pozulması yalnız Ukraynanın problemi deyil, tamamilə sivil dünyaya real təhdiddir.

Bu sistemli kobud pozuntular fonunda işğalçı dövlətin kimyəvi silahlara nəzarət orqanında yenidən yer tutmasına imkan verməmək xüsusilə vacibdir. KSQƏT İcraiyyə Şurası Konvensiyanın icrasına nəzarət etməli və pozuculara qarşı tədbirlər təşəbbüs etməlidir. Konvensiyanın normalarını bir neçə dəfə pozmuş bir dövlətin İcraiyyə Şuranın üzvü və ya nəzarət komissiyasının rəhbəri olması qəbul edilə bilməz. Bu gün beynəlxalq səyləri birləşdirmək və təzyiqi gücləndirmək, Rusiyanın KSQƏT-in İcraiyyə Şurası kimi orqanlarda yer tutmasına qəti şəkildə imkan verməmək vacibdir.

KSQƏT Konvensiyasına görə, günahkarların müəyyən edilməsi və məsuliyyətə cəlb edilməsi tələb olunur. 2018-ci il CSP-4/DEC.3 qətnaməsində aydın qeyd olunub: «kimyəvi silahın hər hansı istifadəsi zamanı… günahkar şəxslər müəyyən edilməlidir». Ukrayna artıq KSQƏT baş direktoruna belə cinayətlərin müstəqil mexanizmi yaradılması üçün müraciət edib. Biz sübutları toplamağa və təqdim etməyə davam edirik, KSQƏT və onun laboratoriyaları bu prosesdə həlledici dəstək göstərir. Aydındır: “bu hücumların arxasında kim dayanır” sualına cavab olmadan ədalət və Avropada, bütün dünyada gələcək təhlükəsizliyin təminatı olmayacaq. Kimyəvi silahın tətbiqində iştirak etmiş bütün şəxslər məhkəmə qarşısında cavab verməlidir – əks halda konvensional öhdəliklər mənasızlaşacaq.

Ukrayna ilə Azərbaycan Respublikası arasında uzunmüddətli strateji tərəfdaşlıq etibarlı təmələ əsaslanır — bu təməl xalqlarımızın dostluğuna, ərazi bütövlüyünə və suverenliyinə qarşılıqlı hörmətə, habelə beynəlxalq hüququn qorunmasına söykənir. Biz tam səmimiyyətlə Azərbaycan tərəfindən genişmiqyaslı müharibənin ilk günlərindən etibarən Ukrayna xalqına göstərilən yardım və dəstəyə minnətdarıq, və bu gün yenidən həmrəylik nümayiş etdirərək Ukraynaya, Slovakiyaya və Sloveniya-ya dəstək vermək çağırışı ilə müraciət edirik. Birgə səylərimizlə biz aydın siqnal verə bilərik və verməliyik ki, dünya kimyəvi silahın məsuliyyətsiz istifadəsinə dözməyəcək. 2026-2028-ci illər üçün KSQƏT İcraiyyə Şurasının üzvlərinin seçilməsi zamanı biz tərəfdaşlarımızın və müttəfiqlərimizin — həmişə ədalətin və beynəlxalq hüququn tərəfində duranların — dəstəyinə böyük ümid bəsləyirik. Slovakiya və Sloveniya — KSQƏT İcraiyyə Şurasında yer almağa namizəd olan, artıq Konvensiyanın norma və ədalətin təmin edilməsi üçün böyük səylər göstərmiş demokratik ölkələrdir. Bu ölkələr heç vaxt beynəlxalq hüquq normalarını pozaraq digər müstəqil dövlətlərə qarşı aqressiya törətməyəcək, genişmiqyaslı beynəlxalq cinayətlərə görə məsuliyyətə səbəb ola biləcək qərarları bloklamayacaqlar. Yalnız tərəfdaşlıq və həmrəylik ruhu ilə biz beynəlxalq hüququ müdafiə edə bilərik və kimsəyə qlobal təhlükəsizliyin ən əsas sütunlarını təkrar olaraq şübhə altına almağa icazə verməyəcəyik.

Yuri Qusev

Ukraynanın Azərbaycandakı səfiri