Şantajla qarşılaşdıqda, addım addım nə etməli olduğunu bilirsən?

Rəqəmsal texnologiyaların inkişafı insan həyatını asanlaşdırmaqla yanaşı, yeni təhlükələr də yaradıb. Son illərdə ən çox yayılmış problemlərdən biri fotoşop vasitəsilə insanların şəxsi həyatına müdaxilə və bunun şantaj alətinə çevrilməsidir. İnternetin sürəti, sosial şəbəkələrin geniş auditoriyaya çıxışı bir neçə saniyə ərzində bir insanın nüfuzunu, şəxsi həyatını, hətta psixoloji sağlamlığını hədəfə çevirə bilir. Bu səbəbdən məsələ təkcə fərdi problem deyil, həm də cəmiyyətin bütövlükdə təhlükəsizliyi ilə bağlıdır. Ən ağrılı məqam isə ondan ibarətdir ki, belə halların qurbanı olan insanlar çox vaxt hüquqi və sosial dəstəyin azlığından çıxış yolu tapa bilmir. Şəxsi həyatın toxunulmazlığına edilən bu müdaxilələr sadəcə fərdi travma yaratmır, həm də ictimai mühitdə etimad böhranı formalaşdırır: insanlar virtual aləmdə özlərini daha çox nəzarət altında hiss edir, özünüifadə imkanları məhdudlaşır, qorxu atmosferi yaranır.

Dünən yazdığımız məqalədə bu problemin hüquqi, sosial və psixoloji tərəflərinə nəzər saldıq. İndi isə sual ortaya çıxır: çoxsahəli və mürəkkəb bu problemin həll yolu nədir? Təkcə hüquqi mexanizmlərləmi, yoxsa texnoloji və sosial yanaşmalarla birlikdəmi nəticə əldə oluna bilər?
Bu məqalə mövzunun məhz həll yönümlü aspektlərinə fokuslanır. Hüquqi çərçivələrin gücləndirilməsi, texnoloji alətlərin inkişafı, psixoloji dəstək mexanizmlərinin qurulması və maarifləndirmə proqramları. Bütün bunlar şantaj və fotoşop probleminə qarşı daha dayanıqlı mübarizənin mümkün yollarıdır. Məqsəd yalnız mövcud zərərlərin aradan qaldırılması deyil, həm də gələcəkdə bu cür halların qarşısını almaq üçün preventiv addımların atılmasıdır.

Hüquqi çıxış yolları

Fotoşop və şantaj halları ilk baxışdan fərdi münaqişə kimi görünsə də, əslində hüququn ən fundamental prinsiplərinə toxunan ciddi bir məsələdir. Şəxsi həyatın toxunulmazlığı, ləyaqətin qorunması və insanın rəqəmsal məkanda təhlükəsizliyi. Hüquq yalnız gerçəkləşmiş cinayətlərlə məşğul olmur, həm də gələcəkdə baş verə biləcək risklərin qarşısını almaq üçün profilaktik rol oynayır. Bu baxımdan fotoşopla şantaj probleminin hüquqi həlli həm milli qanunvericilik çərçivəsində, həm də beynəlxalq hüquqi mexanizmlər vasitəsilə mümkündür.

Azərbaycan qanunvericiliyi şəxsi həyatın toxunulmazlığını qorumaq üçün bir sıra maddələr nəzərdə tutur. Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinin 147 və 148-ci maddələri böhtan və təhqiri cinayət məsuliyyəti kimi tanıyır. Şəxsin fotoşop edilmiş şəkildə alçaldılması, hətta yayımlanmasa belə, yayılacağı ilə təhdid edilməsi bu maddələrin əhatə dairəsinə düşə bilər. Daha konkret hallarda isə Məcəllənin 182-ci maddəsi – hədə-qorxu ilə tələb etmə (şantaj) işə düşür. Burada əsas məsələ sübut mexanizmidir: görüntünün saxta olduğunu göstərmək, hədə-qorxu faktını sənədləşdirmək və hüquq-mühafizə orqanlarına təqdim etmək. Məsələn, son illərdə ölkəmizdə dəfələrlə sosial şəbəkələrdə saxta fotolarla qadınların şantaj olunması halları gündəmə gəlib. Hüquq müdafiəçiləri qeyd edir ki, belə hallarda qurbanlar çox vaxt polisə müraciət etməkdən çəkinirlər, çünki “məsələ ictimailəşəcək” qorxusu ilə yaşamağa üstünlük verirlər. Halbuki hüquqi baxımdan ən düzgün addım dərhal müraciət etməkdir. Hüquqi müstəvidə gecikmə çox zaman sübutların itməsi ilə nəticələnir.

Hüquqi çıxış yolunun əsas başlanğıcı müraciət prosedurudur. Azərbaycan qanunlarına görə, hər bir vətəndaş təhqir, böhtan və şantaj halları ilə bağlı Daxili İşlər Nazirliyinə və ya Baş Prokurorluğa müraciət edə bilər. Bunun üçün sosial şəbəkədən gələn mesajların ekran görüntüləri, e-mail yazışmaları və ya saxta şəkillərin nümunələri hüquqi sübut kimi təqdim olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Mülki Məcəlləsində də şəxsin şərəf və ləyaqətinin müdafiəsi ilə bağlı ayrıca müddəalar var. Zərərçəkən yalnız cinayət işinin açılmasını deyil, həm də maddi və mənəvi təzminat tələb edə bilər. Bu, zərərçəkənə həm hüquqi, həm də simvolik ədalət qazandırır.

Bir çox hallarda hüquqi prosedurlar uzun çəkə bilir. Buna baxmayaraq, hüquqşünaslar bildirirlər ki, hər bir müraciət presedent yaradır və cəmiyyət üçün siqnal rolunu oynayır: “Şantaj cinayətdir və cəzasız qalmır”.

Hüquqi mexanizmlər mövcud olsa da, fotoşop texnologiyasının sürətli inkişafı qanunların bəzən geridə qalmasına səbəb olur. Məsələn, “deepfake” texnologiyası ilə yaradılan saxta videolar hazırda dünya miqyasında ən çətin sübut olunan hallardandır. Bu səbəbdən bir çox ölkələr yeni qanun layihələri hazırlayır. ABŞ-da Kaliforniya ştatı 2019-cu ildə “Deepfake qadağası” qanunu qəbul etdi. Bu qanuna görə, seçki kampaniyası zamanı saxta video və foto yaymaq cinayət hesab olunur. Avropa İttifaqı isə 2022-ci ildə qəbul etdiyi Rəqəmsal Xidmətlər Aktı (Digital Services Act) ilə sosial platformalara öhdəlik qoydu: əgər istifadəçi saxta görüntülərlə şantaj edildiyini bildirirsə, platforma dərhal həmin materialı silməlidir, əks halda cərimələnəcək. Azərbaycan üçün də bu təcrübələr önəmli ola bilər. Çünki mövcud qanunvericilik şantajı cinayət kimi tanısa da, “deepfake” texnologiyasına ayrıca maddə hələlik nəzərdə tutmur. Hüquqşünasların fikrincə, gələcəkdə bu istiqamətdə konkret dəyişikliklər edilməlidir.

Burada bir məqama da diqqət yetirmək lazımdır. Hüququn məqsədi yalnız cəza vermək deyil, həm də insan ləyaqətini qorumaqdır. Alman hüquqşünası Gustav Radbruch qeyd edirdi: “Ədalət hüququn ruhudur, qanun isə yalnız formasıdır.” Əgər qanun yeni texnologiyalar qarşısında aciz qalırsa, onun ruhunu qorumaq üçün yeni mexanizmlər yaradılmalıdır. Eyni zamanda, hüquq fəlsəfəsində “önləyici hüquq” anlayışı mövcuddur. Yəni, cinayət baş vermədən əvvəl onun qarşısını alan mexanizmlər hüququn ən böyük missiyalarından biridir. Fotoşop və şantaj məsələsində də əsas məqsəd yalnız cinayətkarı cəzalandırmaq deyil, belə halların ümumiyyətlə baş verməməsinə nail olmaqdır.

Texnoloji Həllər

Texnologiya bəşəriyyətə böyük imkanlar gətirdiyi kimi, insan həyatının ən gizli qatlarını belə ifşa edə biləcək təhlükələri də özündə daşıyır. Fotoşop və saxta vizual materiallarla edilən şantajın özü texnologiyanın qaranlıq üzüdür. Buna görə də problemin həlli təkcə məhkəmə və hüquq-mühafizə orqanlarının işi deyil, həm də elmin, süni intellektin və rəqəmsal təhlükəsizlik mədəniyyətinin birgə fəaliyyətindən keçir. Texnologiyanın “cinayət aləti” olmaması üçün, əksinə, “qoruyucu mexanizmə” çevrilməsi labüddür.

Dünya artıq “deepfake” əsrinə qədəm qoyub. Bir insanın üzünü başqa bədənə yerləşdirmək, onun səsini süni intellektlə təqlid etmək indi adi proqramlarla belə mümkündür. Bu isə şantajı daha incə və təhlükəli hala gətirir. Amma texnologiya öz-özünü də ifşa edə bilir. Məsələn, Microsoft-un hazırladığı “Video Authenticator” adlı proqram videolardakı manipulyasiyanı saniyələr içində təhlil edir və istifadəçiyə “bu görüntü dəyişdirilib” xəbərdarlığı göndərir. Adobe və Google-un ortaq təşəbbüsü olan “Content Authenticity Initiative” isə hər bir fotoya rəqəmsal “möhür” əlavə edir. Bu möhür vasitəsilə görüntünün çəkildiyi andan etibarən üzərində edilən bütün dəyişikliklər izlənə bilir. Belə texnologiyalar bir tərəfdən sübut bazasının güclənməsinə xidmət edir, digər tərəfdən isə cinayətkarı “ifşa olunmaq” qorxusu ilə çəkindirir.

Ən çox şantaj halları məhz sosial media platformalarında yayılır. Bu səbəbdən onların məsuliyyəti məsələnin mərkəzində dayanır. Facebook və Instagram uzun illərdir ki, istifadəçilərə “şikayət et” düyməsi təqdim edir. Amma bu, çox zaman formal prosedur olaraq qalır, çünki müraciətlər avtomatik sistemlər tərəfindən cavablandırılır və aylarla nəticə alınmır. Buna qarşı daha qətiyyətli addımlar da var. Məsələn, TikTok 2023-cü ildə yeni qayda qəbul etdi: deepfake texnologiyası ilə hazırlanan hər bir görüntü yalnız görüntülənən şəxsin icazəsi ilə yayıla bilər. İcazə yoxdursa, material dərhal silinir. Avropa İttifaqı isə 2022-ci ildə qəbul etdiyi Rəqəmsal Xidmətlər Aktı (Digital Services Act) ilə platformaları məsuliyyət daşımağa məcbur etdi. Artıq şikayətdən sonra silinməyən hər bir təhqiredici və ya şantaj xarakterli paylaşım şirkətə milyonlarla avroluq cərimə gətirə bilər. Bu qərar bir çox ölkələr üçün nümunəvi hüquqi-texnoloji modelə çevrildi.

Texnologiyanın qoruyucu tərəfi yalnız böyük şirkətlərin yaratdığı proqramlarla məhdudlaşmır. Burada fərdin öz rəqəmsal gigiyenası da mühüm rol oynayır. Çünki çox vaxt şantaj materialları elə insanların özlərinin sızdırdığı fotolardan, zəif şifrələrlə qorunan hesablarından və ya tanımadığı linklərə daxil olmasından əldə olunur. Bu baxımdan iki addımlı doğrulama (2FA), şifrələrin mütəmadi dəyişdirilməsi, şəxsi foto və videoların “bulud” sistemlərində açıq saxlanmaması ən sadə, amma ən təsirli qoruyucu mexanizmlərdir. UNICEF-in 2021-ci ildə yayımladığı “Online Safety Guide for Youth” layihəsi də gənclərə bu mövzuda maarifləndirici mesaj verirdi: rəqəmsal aləmdə davranış da gündəlik həyatdakı gigiyena qədər vacibdir.

Son illərdə bəzi platformalar “öncədən xəbərdarlıq” sistemləri tətbiq etməyə başlayıb. Məsələn, istifadəçi şəxsi və ya həssas foto paylaşmaq istəyəndə proqram ona belə bir xəbərdarlıq göstərir: “Bu paylaşım sənin gələcəkdə təzyiqə məruz qalma ehtimalını artıra bilər. Yenə də davam etmək istəyirsənmi?” Bu sistem senzura deyil, sadəcə fərdin düşünərək qərar verməsini təmin edən önləyici addımdır. Texnologiyanın bu cür istifadəsi hüququn yanında dayanan yeni bir gücdür. Necə ki, qanunlar insanı qorumaq üçün “sonradan” müdaxilə edir, texnologiya bəzən daha öncə təhlükə yaranmadan insanı düşünməyə vadar edə bilir. Məşhur hüquq nəzəriyyəçisi Lawrence Lessig-in bir fikri var: “Kod hüququn özüdür.” Yəni qanunlar bəzən yazılı mətnlərdə deyil, texnologiyanın öz dizaynında gizlidir. Sosial şəbəkənin necə qurulduğu, proqramın hansı imkanları verdiyi və hansılarını məhdudlaşdırdığı əslində hüququn yeni formasıdır. Fotoşop və şantajla mübarizədə də bu fikir özünü doğruldur: əgər texnologiya insan ləyaqətini qorumaq üçün dizayn edilirsə, o zaman hüququn bir parçasına çevrilir.

Psixoloji və Sosial Dəstək

Fotoşop və şantaj cinayətinin ən görünməz, amma ən ağır izləri insanın psixoloji dünyasında qalır. Hüquqi mübarizə və texnoloji həll yolları insanı hüquq qarşısında müdafiə etsə də, onun daxili aləmində yaranan qorxu, utanc və tənhalıq hissini təkcə qanunlarla aradan qaldırmaq mümkün deyil. Psixoloji dəstək və sosial dayanışma olmadan bu problemin yalnız hüquqi tərəfini həll etmək, buzdağının yalnız üst qatını görmək deməkdir.

Şantaj qurbanlarının bir çoxu “ikili travma” yaşayır. Birincisi, şəxsi həyatının təhdid altında olması ilə bağlı qorxu, ikincisi isə cəmiyyətin qınaması ehtimalıdır. Məsələn, Azərbaycanda qadınlar bu hallarda tez-tez “ayıb olar”, “çox danışma, səni günahlandıracaqlar” kimi reaksiyalarla üzləşirlər. Halbuki, cinayətkarı deyil, qurbanı günahlandırmaq travmanı daha da dərinləşdirir. Psixoloq Judith Herman yazır ki: “Şiddətin ən dağıdıcı tərəfi onun qurbanı yalnız hadisə ilə deyil, həm də tənhalıqla üz-üzə qoymasıdır.” Bu fikir fotoşop şantajının təsirini dəqiq ifadə edir: insan tək qalır, utanc içində gizlənir və bəzən hüquqi mübarizəyə gücü çatmır.

Burada ilk addım fərdin özünü “təqsirli” hiss etməməsidir. Psixoloji dəstəyin əsas məqsədi də budur, qurbana izah etmək ki, məsuliyyət ona yox, cinayətkara aiddir.
Psixoterapiya və konsultasiya xidmətləri – Qurbanın yaşadığı utanc və qorxu ilə təkbaşına mübarizə aparmaması üçün psixoloq dəstəyi vacibdir. Dünyada bir çox ölkədə dövlət qurumları belə hallara məruz qalanlara pulsuz psixoloji yardım təqdim edir.

Qaynar xətlər və onlayn dəstək – Azərbaycanda da “867 – Qadın və uşaq zorakılığı ilə bağlı qaynar xətt” fəaliyyət göstərir. Lakin hələ ki, rəqəmsal şantaj mövzusu ayrıca kateqoriya kimi nəzərdə tutulmayıb. Bu, gələcəkdə inkişaf etdirilə biləcək istiqamətdir.

Psixoloji dəstəyin ikinci qatını cəmiyyətin dayanışması təşkil edir. İnsan özünü tək hiss etdikdə, cinayətkarın hədəfi daha asan baş tutur. Əksinə, dəstək aldıqda qorxu azalır, hüquqi mübarizə aparmaq üçün güc yaranır. Məsələn, 2022-ci ildə Türkiyədə bir qadının fotoşopla şantaj edilməsi hadisəsi ictimailəşmişdi. Sosial şəbəkələrdə #YalnızDeğilsin həştəqi ilə başlayan kampaniya qadına həm psixoloji dəstək oldu, həm də hüquqi orqanları məsələni daha ciddi şəkildə araşdırmağa məcbur etdi. Bu nümunə göstərir ki, sosial dayanışma yalnız mənəvi güc deyil, həm də hüquqi proseslərdə təsirli təkan rolunu oynaya bilər.

Psixoloqların fikrincə, travmanın sağalması üçün qurbanın ilk etməli olduğu şey “susmamaq”dır. Hərçənd susmaq bəzən daha təhlükəsiz görünür, amma uzun müddətdə ən dağıdıcı seçimə çevrilir. Paylaşmaq isə iki nəticə yaradır: birincisi, insanın öz içindəki yük yüngülləşir, ikincisi, cəmiyyət problemin miqyasını görür. Bu baxımdan ictimai təşkilatların, qadın hüquqları mərkəzlərinin, hətta universitetlərdə yaradılan tələbə qruplarının fəaliyyəti böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bir çox gənc qadın bu qruplar vasitəsilə öz təcrübəsini paylaşır, başqalarının da oxşar hallarla üzləşdiyini görür və tək olmadığını anlayır. Unutmaq olmaz ki, hər bir hüquqi və texnoloji mexanizm insanın daxili gücü ilə tamamlanmalıdır. Əgər qurban özünə inamını itirirsə, ən güclü qanunlar və ən müasir texnologiyalar belə onun həyatında real dəyişiklik edə bilmir. Bu səbəbdən sosial və psixoloji dəstək bu problemin həllində yalnız əlavə vasitə deyil, bəzən əsas dayağa çevrilir.

Maarifləndirmə və Mədəniyyət Dəyişikliyi

Şantaj və fotoşopla bağlı problemlərin yalnız hüquq, texnologiya və psixoloji dəstək mexanizmləri ilə həll ediləcəyini düşünmək sadəlövhlük olardı. Çünki problemin kökündə sadəcə texniki manipulyasiya deyil, həm də cəmiyyətin münasibətləri, mədəniyyətin formalaşdırdığı dəyərlər dayanır. İnsanlar hansısa fotonu gördükdə niyə tez inanır, niyə dərhal paylaşır, niyə qurbanı deyil, “şayiəni” haqlı sayır? Bu sualların cavabı bizi maarifləndirmə və sosial mədəniyyətin dəyişdirilməsinə aparır. Əslində, internetdə yayılan bir foto ilə insan ləyaqətinin, ailə münasibətlərinin, karyerasının məhv edilməsi o qədər də texnologiyanın “qüdrəti” ilə bağlı deyil. Bu, daha çox tamaşaçı auditoriyanın reaksiyası ilə bağlıdır. Əgər cəmiyyət başa düşsə ki, “foto” həmişə həqiqət demək deyil, manipulyasiya texnologiyaları çox asandır və məqsəd sadəcə nüfuz ləkələməkdir. Onda bu tip cəhdlər öz gücünü itirəcək. Başqa sözlə, maarifləndirmə insanların informasiya savadını artırmaqla şantajın təsir gücünü zəiflədə bilər. Məsələn, UNESCO-nun 2023-cü ildə yaydığı hesabatda qeyd olunurdu ki, rəqəmsal savadlılıq proqramlarının keçirildiyi ölkələrdə saxta kontent və şantaj cəhdlərinin ictimai təsiri 40%-dən çox azalır. Bu, sadə bir həqiqəti sübut edir: insan nə qədər məlumatlıdırsa, manipulyasiya o qədər zəifdir.

Maarifləndirmənin ikinci istiqaməti isə gender və sosial münasibətlərlə bağlıdır. Çox vaxt fotoşop və şantajın hədəfi qadınlar olur. Bunun səbəbi isə patriarxal cəmiyyətlərdə qadının davranışına, geyiminə, şəklinə həddindən artıq nəzarət və təzyiq göstərilməsidir. Əgər cəmiyyət qadının fotoya görə “günahkar” ola biləcəyini düşünürsə, o zaman şantajçı da fürsət qazanır. Yəni burada maarifləndirmə sadəcə “foto montaj ola bilər” mesajı ilə kifayətlənməməlidir, həm də qadınlara yönəlmiş stereotiplərin dağıdılması ilə müşayiət olunmalıdır. İslandiya və Norveç məktəblərində gənclərə “rəqəmsal etika dərsləri” keçirilir. Bu dərslərdə uşaqlara təkcə kibertəhlükəsizlik deyil, həm də onlayn empatiya, şəxsi məxfilik və başqasının razılığı olmadan paylaşımın zərərləri öyrədilir. Nəticədə həmin ölkələrdə internet üzərindən şantaj halları kəskin şəkildə azalıb. Azərbaycanda və bölgə ölkələrində də belə dərslərin orta məktəb proqramlarına daxil edilməsi, televiziya və sosial şəbəkələrdə maarifləndirici kampaniyaların təşkili çox mühüm addım ola bilər.

Maarifləndirmənin ən güclü təsir vasitələrindən biri isə mədəniyyət və incəsənətdir. Kino, serial, ədəbiyyat və sənət əsərləri şantaj qurbanlarını “günahkar” yox, məhz “zərərçəkən” kimi göstərdikdə ictimai şüur dəyişməyə başlayır. Bu, həm hüququn güclənməsi, həm də empatiyanın formalaşması üçün vacibdir. Son nəticədə maarifləndirmə və mədəniyyət dəyişikliyi cəmiyyəti “şayiə”nin əsirindən qurtarır. İnsanlara öyrədilməlidir ki, onlayn məkan yalnız “tamaşa yeri” deyil, həm də məsuliyyət məkanıdır. Və bu məsuliyyət paylaşdıqca şantaj və fotoşop kimi qaranlıq cəhdlər öz cazibəsini itirəcək. Unutmayaq ki, şantajın gücü qorxudan, qorxunun gücü isə susqunluqdan doğur. Qurbanın səsini boğmaqla yox, əksinə, onu dinləməklə, yanında olmaqla, dəstək göstərməklə problemin miqyasını azalda bilərik. Unutmayaq ki, internetdə yayılan bir foto insanın kimliyini müəyyən etmir. Həqiqəti şəkillər yox, insanın ləyaqəti göstərir. Və ləyaqət heç bir montajla silinməz.

Nigar Şahverdiyeva