Şimal Cənub dəhlizi və... RAKURS

Xəzər dənizi Hind okeanı ilə birləşəcəkmi?

Xəzər Beşliyi ölkələrinin (Rusiya, Azərbaycan, Qazaxıstan, İran, Türkmənistan) nümayəndələri, eləcə də fəxri qonaq qismində Tacikistanın Baş naziri regionun əsas nəqliyyat arteriyalarının, o cümlədən Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin (TİTC), Şimal-Cənub dəhlizinin və Xəzər Dənizi-Fars Körfəzi Forumunda III marşrutun inkişaf perspektivlərini müzakirə ediblər. Gündəliyin mühüm mövzusu Xəzər dənizinin təhlükəsizliyi olub. Tədbirdən sonra tərəflər beştərəfli əməkdaşlıq çərçivəsində gələcək işlərin əsas istiqamətlərini özündə əks etdirən birgə kommünike imzalayıblar.

Tehranda keçirilən III Xəzər İqtisadi Forumu Xəzəryanı dövlətlər arasında iqtisadi, ticarət və ekoloji əməkdaşlığın gücləndirilməsi platformasına çevrilib. Müzakirələrdə Şərq-Qərb və Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafı əsas yer tutdu. Azərbaycanın baş naziri Əli Əsədov yükdaşımaların artması ilə əlaqədar olaraq bu dəhlizlərin imkanlarının genişləndirilməsi üçün Bakının əlavə investisiyalar yatıracağını açıqlayıb.

Rusiya nümayəndə heyətinin rəhbəri, Rusiya Federasiyası Baş nazirinin müavini Aleksey Overçuk Moskvanın Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizinin tranzit imkanlarını artırmaq niyyətini qeyd edib və qarşılıqlı investisiyaların və texnoloji əməkdaşlığın vacibliyini vurğulayıb. Avrasiya İnkişaf Bankının proqnozlarına görə, 2030-cu ilə qədər bu dəhlizlə yük daşınması 25-32 milyon dollara çata bilər.

Rusiyanın nəqliyyat naziri Roman Starovoit Şimal-Cənub dəhlizinin tamamlanması üzrə “Xəzər beşliyi”nin gördüyü işlər barədə məlumat verib. Xəzər dənizini Fars körfəzi ilə birləşdirən Rəşt-Astara hissəsi ticarət və iqtisadi qarşılıqlı fəaliyyət üçün yeni imkanlar açaraq yekun həlqə olacaq. Starovoit həmçinin Rusiya və İran arasında kəşfiyyat işlərinin yaxın gələcəkdə başlamasına imkan verən müqavilənin bağlandığını və 2025-ci ilin mart ayının əvvəlinə qədər gözlənilən icra müqaviləsinin imzalandığını açıqlayıb. Xatırladaq ki, İran dəmir yolunun tikintisi üçün torpaq ayrılmasını gecikdirmişdi.

İranın sənaye, mədən və ticarət naziri Məhəmməd Atabaki Tehranın Xəzər dənizi-Fars körfəzi dəhlizinin infrastrukturunu inkişaf etdirməyə, logistika mərkəzlərinin yaradılması və onun cənub limanlarından səmərəli istifadə edilməsi üçün resurslarla təmin etməyə hazır olduğunu təsdiqləyib ki, bu da Xəzəryanı ölkələrin dünya dəniz yollarına çıxışını təmin edəcək. Forumda fəxri qonaq qismində iştirak edən Tacikistanın Baş naziri Koxir Rəsulzoda Mərkəzi Asiyanı Avropa ilə birləşdirən Orta Dəhlizin inkişafının vacibliyini qeyd edib. Tacikistan respublikada istehsal olunan enerjinin 98%-nin bərpa olunan mənbələrdən istehsal olunduğunu nəzərə alaraq, Xəzər hövzəsi ölkələrinə yaşıl elektrik enerjisi ixrac etməyə hazır olduğunu bildirib.

Şimal-Cənub İTC şübhəsiz ki, təkcə beş Xəzəryanı ölkənin deyil, həm də daha geniş ərazinin maraqlarını birləşdirən əsas Xəzər layihəsidir. Forum iştirakçıları arasında Tacikistandan olan nümayəndələrin də olmasını qeyd etmək olar. Bütün bunların fonunda son vaxtlar Xəzər nəqliyyatı məsələlərinə artan maraq göstərən Özbəkistandan nümayəndə heyətinin iştirak etməməsi qəribə görünür. İstisna etmək olmaz ki, sonuncuya yüksək səviyyəli geosiyasi qeyri-müəyyənlik də təsir edib, bu şəraitdə həm layihənin özü, həm də Tehranda Xəzər Forumunun işində iştirak Vaşinqtonda və xüsusən də Brüsseldə az müsbət emosiyalar yarada bilərdi. Lakin İran paytaxtında Qərb dövlətləri tərəfindən lobbiləşdirilən və Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizindən fərqli olaraq Pekində müsbət qarşılanan enlik transxəzər nəqliyyat layihələrindən də danışıblar. Mahiyyət etibarı ilə enlik layihələri Çinin maraqları nöqteyi-nəzərindən məşhur “Kəmər və Yol”un sadəcə bir hissəsidir, baxmayaraq ki, onlar yaxın gələcəkdə qlobal nəqliyyat zəncirləri baxımından deyil, regiondaxili ticarət müstəvisində Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz ölkələri arasında əlaqə yaratmaq baxımından əhəmiyyətlidir.

Şimal-Cənub dəhlizi digər Xəzəryanı ölkələr kimi Rusiya və İran üçün qlobal əhəmiyyətinə baxmayaraq, onun effektivliyi hələ də cavablardan daha çox sualları ehtiva edir. Bu, İran tərəfinin Azərbaycanla sərhəddən dəhlizin qərb qolunda çatışmayan dəmir yolu hissəsinin tikintisini təmin edə bilməməsi, dəniz qolunda bir çox çətinliklər, eləcə də Türkmənistanla sərhəddəki sərhəd keçid məntəqələrindən başlayaraq Fars körfəzindəki liman terminallarına yaxınlaşmalara qədər İran dəmir yolu şəbəkəsinin tamamilə qeyri-kafi olmasıdır. Bununla belə, onu da qeyd etmək lazımdır ki, Şimal-Cənub Dəhlizi layihəsinin mühüm keyfiyyəti onun geniş iştirakçıların maraqlarını birləşdirərək enlik nəqliyyat dəhlizlərinin imkanlarını daxil etmək qabiliyyətidir.

Forumun əsas məqsədi iqtisadiyyatla bağlı məsələlərin müzakirəsi idi. Amma iqtisadiyyat təhlükəsizlik sferasının vəziyyətindən təcrid olunmuş vəziyyətdə mövcud deyil. Və burada çoxlu sayda problemlər qalır. Xəzər Konvensiyasının 3-cü maddəsində “Xəzər dənizində tərəflərə aid olmayan silahlı qüvvələrin olmaması” bəyan edilir. Beş ölkə tərəfindən razılaşdırılan və təsdiq edilən “xarici” silahlı qüvvələrin “mövcud olmaması”nın təfərrüatlı tərifinin olmaması və “mövcudluq” üçün müəyyən edilmiş xüsusi meyarların olmaması maraqlı qeyri-Xəzər aktorları üçün fürsət pəncərəsi açır.

Xəzər dənizinin dayazlaşdırılması məsələləri forum iştirakçılarının müzakirə obyektinə çevrilib. “Azərbaycan Xəzər dənizinin ekologiyasından ciddi narahatdır və bu kimi problemlərin həllinə vahid yanaşmanın tətbiqini təklif edir”, - Baş nazir Əli Əsədov forumda deyib. Baş nazir Xəzərin dayazlaşması problemi, nəqliyyat dəhlizləri və regionda təhlükəsizlik məsələlərindən danışıb. O, Xəzəryanı ölkələr arasında xarici ticarət əlaqələrinin perspektivinə də toxunub. Belə ki, 2024-cü ildə Azərbaycanla Xəzəryanı ölkələr arasında xarici ticarət dövriyyəsi 2023-cü ilə nəzərən 6,2 faiz artaraq 6,3 milyard dollar təşkil edib. Bu göstərici ümumi ticarət dövriyyəsinin 13,2 faizini təşkil edir. Bundan əlavə, Azərbaycanın Xəzəryanı ölkələrə ixrac dövriyyəsi 1 faiz artaraq 1,4 milyard dollar təşkil edib.

Xəzər İqtisadi Forumunda “Şərq-Qərb” və “Şimal-Cənub” beynəlxalq dəhlizlərində Azərbaycanın rolu xüsusi vurğulanıb. Bildirilib ki, ölkəmiz nəqliyyat infrastrukturunun müasirləşdirilməsi hesabına bu dəhlizlərin ötürücülük qabiliyyətinin artırılmasına əlavə vəsaitlər yatırır. Bu dəhlizlər Azərbaycanın regional logistika qovşağı kimi əhəmiyyətini də artıraraq, ölkəmizin təkrar ixrac rolunu da artıra bilər.

Əli Əsədov bildirib ki, Xəzər İqtisadi Forumu Xəzəryanı dövlətlər arasında iqtisadi-ticari əməkdaşlığın aktual məsələlərinin müzakirəsi üçün mühüm platformadır. Bildirilib ki, 2022-ci ildə Moskvada keçirilmiş İkinci Forumun Birgə Kommünikesində ticarət dövriyyəsinin artırılması, regionun investisiya cəlbediciliyinin və Xəzəryanı dövlətlərin iqtisadi rəqabət qabiliyyətinin gücləndirilməsində tərəflərin maraqlı olduğu təsdiqlənib.

Baş nazir Azərbaycan ilə Xəzəryanı dövlətlər arasında iqtisadi-ticari əməkdaşlığın dinamik inkişaf etdiyini diqqətə çatdırıb: “Sevindirici haldır ki, Azərbaycanın Xəzəryanı ölkələrlə ticarət dövriyyəsi 2024-cü ilin sonunda 6 faizdən çox artıb”. 2018-ci ildə Aktauda imzalanmış Xəzəryanı dövlətlərin hökumətləri arasında iqtisadi-ticari əməkdaşlıq haqqında Sazişin 2023-cü ildə qüvvəyə minməsinin vacibliyini qeyd edən Ə.Əsədov bu Sazişin həyata keçirilməsinin ticarət, sənaye, kənd təsərrüfatı, turizm sahələrində və digər sektorlarda praktik tədbirlərin inkişafına töhfə verəcəyinə əminliyini ifadə edib.

Vurğulanıb ki, bu gün Xəzəryanı dövlətlər arasında müxtəlif səviyyələrdə qarşılıqlı fəaliyyətin bir sıra formatları və mexanizmləri mövcuddur, sahəvi əməkdaşlıq üzrə möhkəm müqavilə-hüquqi baza yaradılır, ən yüksək səviyyədə qəbul edilmiş qərar və razılaşmaların həyata keçirilməsi istiqamətində ciddi iş aparılıb. Baş nazir əlavə edib: “Şübhəsiz ki, bununla bağlı 2018-ci ildə Aktauda imzalanmış Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiya Xəzərdə hərtərəfli əməkdaşlıq üçün baza sənədidir”.

İkinci Forumdan sonra nəqliyyat sektorunda regionun inkişaf etmiş infrastruktura malik böyük beynəlxalq nəqliyyat qovşağına çevrilməsi üçün əlverişli şərait yaradan mühüm razılaşmalar əldə edilib. Forum iştirakçılarına uğurlu fəaliyyəti regionun bütün ölkələrinin maraqlarını əhatə edən “Şərq-Qərb” və “Şimal-Cənub” beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafında Azərbaycanın rolu barədə məlumat verilib. Vurğulanıb ki, Azərbaycan ərazisindən yükdaşımaların artımını nəzərə alaraq, ölkəmiz nəqliyyat infrastrukturunun müasirləşdirilməsi hesabına bu dəhlizlərin ötürücülük qabiliyyətinin artırılmasına əlavə vəsaitlər yatırır. Xəzəryanı dövlətlər Xəzərin sülh, harmoniya, mehriban qonşuluq və səmərəli beynəlxalq əməkdaşlıq dənizi olaraq qalması üçün səylərini davam etdirməlidir. Bu, ilk növbədə, bizdən Xəzər dənizində təhlükəsizliyin və sabitliyin təmin edilməsi istiqamətində qətiyyətli tədbirlər görməyi tələb edir.

V.VƏLİYEV