Süni intellektin tibdə artan rolu və insan sağlamlığına etik TƏSİRLƏRİ ARAŞDIRMA

Süni intellekt (Sİ) artıq tibbin ayrılmaz hissəsinə çevrilərək diaqnostika, müalicə planlaşdırılması, xəstəliklərin proqnozu və klinik qərarvermə prosesinə fundamental dəyişikliklər gətirir. Müasir səhiyyə sistemləri Sİ-nin inkişafı ilə daha dəqiq analizlər aparmaq, xəstəlikləri daha erkən mərhələdə aşkar etmək və müalicə prosesini şəxsiləşdirmək imkanına sahib olur. Bu proses tibbin tarixində ən böyük inqilaslardan biri kimi qiymətləndirilir, çünki əvvəl uzun zaman tələb edən diaqnostik prosedurlar bu gün saniyələr içində həyata keçirilir.

Lakin süni intellektin güclənməsi yalnız texnoloji inkişaf deyil. Bu dəyişiklik eyni zamanda etik dilemmlər, xəstə məlumatlarının məxfiliyi, tibbi məsuliyyət bölgüsü və insan həkiminin rolu kimi fundamental suallar yaradır. Buna görə də Sİ-nin tibbdə istifadəsi həm böyük fürsətlər, həm də ciddi risklərlə müşayiət olunur.

Diaqnostikanın dəqiqləşməsi və xəstəliklərin erkən aşkarlanması

Süni intellektin tibbdə ən vacib təsirlərindən biri diaqnostik dəqiqliyin gözlənilmədən yüksək səviyyəyə çatmasıdır. Kompüter tomoqrafiyası, MRT, rentgen və ultrasəs görüntülərinin Sİ sistemləri tərəfindən təhlili həkimlərin yarana biləcək xətalarını minimuma endirir. Algoritmlər minlərlə görüntünü saniyələr ərzində emal edərək xərçəng, ağciyər xəstəlikləri, ürək-damar problemləri və beyin pozuntuları kimi ciddi patologiyaları həkimdən daha tez aşkar edə bilir. Bu xüsusilə onkoloji sahədə mühüm irəliləyiş hesab olunur, çünki xərçəngin erkən mərhələdə aşkar edilməsinin sağ qalma ehtimalını dramatik şəkildə artırdığı məlumdur.

Statistik məlumatlara görə, son illərdə Sİ əsaslı diaqnostik sistemlər bəzi xəstəliklərin aşkarlanmasında 90–95 faiz dəqiqlik nümayiş etdirir. Bu göstərici klassik klinik baxış metodlarını çox zaman üstələyir və səhiyyə müəssisələrində yeni standartların formalaşmasına səbəb olur.

Tibbi məlumatların emalı və şəxsiləşdirilmiş müalicənin güclənməsi

Səhiyyədə süni intellektin başqa bir böyük təsiri müxtəlif mənbələrdən toplanan nəhəng tibbi məlumatların analizidir. Gənclərin, yaşlıların, xroniki xəstələrin və müxtəlif genetik qrupa aid insanların sağlamlıq məlumatları Sİ sistemlərinə ötürüldükcə, bu sistemlər milyonlarla insanın tibbi tarixçəsi əsasında individual müalicə planları yaradır. Hər xəstəyə eyni yanaşma metodunun tətbiq olunduğu köhnə tibbi model artıq dəyişməkdədir.

Artıq pasiyentin genetik quruluşu, immun sisteminin davranışı, həyat tərzi və hətta psixoloji vəziyyəti əsasında təyin edilən müalicə üsulları daha effektiv nəticələr verir. Şəkərli diabet, ürək çatışmazlığı, autoimmun xəstəliklər və xərçəng sahəsində tətbiq olunan bu yeni yanaşma tibbin ən sürətli inkişaf edən istiqamətlərindən biridir.

Etik dilemmalar: insan məsuliyyəti və maşın qərarlarının sərhədləri

Sİ-nin tibbdə istifadəsi böyük etik suallar yaradır. Ən mühüm suallardan biri — səhv baş verdikdə məsuliyyət kimə aiddir? Həkimə? Proqramçıya? Yoxsa xəstəxanaya?

Süni intellektin xəstə haqqında yanlış diaqnoz qoyması və ya uyğun olmayan müalicə təklif etməsi potensial riskdir. Bu riskin idarə olunması üçün beynəlxalq tibbi təşkilatlar xüsusi hüquqi çərçivə üzərində çalışır.

Digər mühüm məsələ tibbi məlumatların məxfiliyidir. Sİ sistemləri milyonlarla insanın şəxsi məlumatını analiz etdiyi üçün təhlükəsizlik boşluğu cəmiyyət üçün böyük təhlükə yaradır. Məlumatların sızması yalnız etik problem deyil, həm də psixoloji zərər və sosial ayrı-seçkilik riski daşıyır. Həkimin rolu: süni intellekt yardımçı yoxsa rəqib?

Gələcəyin tibb modeli həkim və Sİ-nin sinerji şəklində işləməsini tələb edir. Sİ həkimi əvəz etmir, əksinə, onun qərarvermə prosesini daha güclü və dəqiq edir. İnsan faktoru tibbdə hələ də əvəzolunmazdır — xəstə ilə emosional əlaqə qurmaq, psixoloji vəziyyəti qiymətləndirmək, müalicəyə motivasiya vermək yalnız həkimin edə biləcəyi funksiyalardır.

Lakin Sİ-nin sürətlə inkişaf etməsi bəzən gənc həkimlərdə “peşənin dəyəri azalırmı?” kimi narahatlıqlar yaradır. Bu narahatlıq normaldır, lakin müasir sistemdə əsas bacarıq süni intellektdən düzgün istifadə etmək və onun gücünü klinik düşüncə ilə birləşdirməkdir.

Robotik cərrahiyyənin inkişafı və insan faktorunun yenidən dəyərləndirilməsi

Süni intellektin ən çox diqqət çəkən tətbiqlərindən biri robotik cərrahiyyədir. Bu sahə son illərdə inanılmaz dərəcədə inkişaf edərək insan əlindən daha sabit, daha dəqiq və hədəfə yönəlmiş əməliyyatların həyata keçirilməsinə imkan yaradır. Məsələn, robotik sistemlərdə istifadə olunan mexaniki qollar mikroskopik kəsiklər açaraq orqanlara minimal zərər verir və əməliyyatdan sonrakı sağalma müddətini əhəmiyyətli dərəcədə qısaldır. Həkimlər bu sistemlərdən istifadə etdikdə əllərinin titrəməsi, yorğunluq və diqqət yayınması kimi insani məhdudiyyətlər demək olar ki, aradan qalxır.

Bununla belə, robotik cərrahiyyə hələ də insan nəzarətindən kənar fəaliyyət göstərmir. Əməliyyat tamamilə süni intellektə həvalə edilmir və bu, etik səbəblərlə şərtlənir. Cərrah əmr verən, qərar qəbul edən və bütün texniki prosesə nəzarət edən əsas fiqur olaraq qalır. Yalnız əməliyyatın texniki icrası robot qollarına tapşırılır. Bu model insan ağılı ilə maşın dəqiqliyi arasında balans yaradaraq cərrahiyyə sahəsində yeni standart formalaşdırır. Lakin gələcəkdə texnologiyanın daha mürəkkəbləşməsi bu sərhədlərin necə dəyişəcəyinə dair narahatlıqlar yaradır.

Süni intellektin psixiatriyada rolunun artması və emosional qavrayış problemləri

Psixiatriya sahəsi uzun illər boyu əsasən söhbət, müşahidə və klinik intuisiya üzərində qurulmuşdur. Bu sahədə süni intellektin tətbiqi ilk baxışdan paradoksal görünə bilər, çünki insan duyğularını və düşüncələrini anlamaq maşın üçün çətin hesab edilir. Lakin son illərdə emosional analiz, danışıq tonunun təhlili, davranış nümunələrinin monitorinqi və hətta sosial media fəaliyyətinin psixoloji göstərici kimi istifadə edilməsi süni intellektin psixiatriyada da geniş imkanlar yaratdığını göstərir.

Məsələn, depressiya və ya narahatlıq pozuntuları yaşayan şəxslərin nitq ritmi, danışıq sürəti, pauzaların sayı və hətta yazışma üslubu Sİ tərəfindən təhlil edilərək psixi vəziyyət haqqında olduqca dəqiq proqnozlar verə bilir. Bu texnologiya psixoloji problemlərin erkən mərhələdə aşkarlanmasını mümkün edir və beləliklə, minlərlə insanın ağır mərhələlərə keçməsinin qarşısı alına bilər.

Bununla belə, psixiatriyada süni intellektin tətbiqi etik baxımdan ən müzakirəli sahələrdən biridir. Emosional vəziyyətin texnoloji sistemlər tərəfindən izlənməsi şəxsi sərhədlərin pozulması kimi qiymətləndirilə bilər. Həmçinin, Sİ-nin yanlış proqnozlar verməsi xəstə üçün psixoloji zərər verə bilər. Bu səbəbdən, süni intellekt burada yalnız yardımçı rolunda iştirak edir və qərarların son versiyası həkim tərəfindən qəbul edilir.

Təcili tibbi yardım sistemlərində süni intellektin həyati rolu

Təcili tibbi yardım xidmətləri saniyələr içində qərar tələb edən ən kritik sahələrdən biridir. Süni intellekt bu sahədə həm sürət, həm də resursların düzgün bölüşdürülməsi baxımından əvəzsiz rol oynayır. Zəng mərkəzlərinə daxil olan minlərlə müraciət Sİ tərəfindən analiz edilərək risk dərəcəsinə görə sıralanır və ən təcili hallara prioritet verilir. Bu, xüsusilə böyük şəhərlərdə xilasetmə əməliyyatlarının effektivliyini artırır.

Bundan əlavə, süni intellekt ambulansların marşrutunu optimallaşdıraraq tıxac şəraitində ən qısa yola istiqamətləndirir və həyati təhlükəsi olan xəstələrə çatma vaxtını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Tibbi sistemin ən gərgin anlarında insan səhvlərinin minimuma enməsi çox böyük üstünlük kimi qiymətləndirilir. Təcili yardım zamanı hər dəqiqənin həyati əhəmiyyət daşıdığı nəzərə alınsa, bu texnologiyanın əhəmiyyəti daha yaxşı anlaşılır.

Tibbi kadrların hazırlığında yeni tələblər və peşəkar səriştələrin dəyişməsi...

Süni intellektin tibbdə geniş tətbiqi həkimlərin peşəkar hazırlıq prosesini də köklü şəkildə dəyişir. Artıq sadəcə anatomiya, fizologiya və klinik biliklərlə kifayətlənmək mümkün deyil. Gələcəyin həkimləri eyni zamanda proqram təminatı, tibbi məlumat analitikası, süni intellekt sistemlərinin işləmə prinsipləri və onların risklərini başa düşmək məcburiyyətindədir.

Bu yeni tələblər tibbi təhsil müəssisələrinin proqramlarına da təsir edir. Dünyanın bir çox ölkəsində tibb tələbələri üçün “Süni İntellekt və Tibbi Analitika” adlı yeni fənlər tədris olunur. Tibb sahəsi təkcə humanitar biliklərlə deyil, həm də texnoloji savadlılıqla idarə olunur. Bu dəyişiklik göstərir ki, gələcəyin həkimi həm insani intuisiya, həm də texnoloji mühakimə arasında tarazlıq qura bilən mütəxəssis olacaq.