Suriyada mürəkkəb geosiyasi mənzərə

1. Pərdəarxası dinamika

Suriya qlobal və regional güclər üçün şahmat taxtası olaraq qalır və hər biri fərqli məqsədlər güdür:

ABŞ və İsrail: ABŞ İranın təsirini cilovlamağa, kürd qüvvələri (YPG/PYD) ilə ittifaqı saxlamağa və terrorla mübarizəyə diqqət yetirir. İsrail Tehranın strateji dayaqlarını zəiflətmək üçün kəşfiyyat və hava gücündən istifadə edərək, İranın infrastrukturunu və Hizbullaha silah tədarükünü hədəfləyir.

Rusiya: Əsədin sadiq müttəfiqi olan Moskva, Tartus və Xmeymim bazalarını qorumaqla Aralıq dənizinə çıxışı təmin etməyə üstünlük verir. Bununla belə, onun daha geniş təsiri Ukraynadakı iştirakı ilə gərginləşir və Türkiyə və İranla münasibətləri balanslaşdırmaqda çətinlik çəkir. Ancaq görünən budur ki, Rusiya bu bazaları tərk edə bilər. Bu məqamda həmin boşluğu ABŞ və Türkiyə doldurmaq imkanına malikdir.

Türkiyə: Təhlükəsizlik narahatlıqlarından irəli gələn Ankara YPG/PYD-yə qarşı çıxır və onları öz suverenliyinə təhdid kimi görür. O, həmçinin qaçqın böhranını idarə edərkən regional mövqeyini gücləndirmək üçün Şimali Suriyanın idarəçiliyini formalaşdırmağa çalışır.

2. Rusiya və Türkiyənin Təminatlı Maraqlarının Qiymətləndirilməsi

Rusiya və Türkiyənin öz maraqlarını “təhlükə altına aldıqları” iddiası mürəkkəb reallığı sadələşdirir:

Rusiya: Əsəd rejimini stabilləşdirsə də, onun sülhü təmin etmək qabiliyyəti getdikcə azalır. Suriyanın Rusiyanın resurslarını istismar etməsinə və hərbi mövcudluğuna qarşı artan narazılıq onun çətinliklərini artırır.

Türkiyə: Suriyanın şimalında nəzarəti genişləndirsə də, Ankaranın ambisiyaları kürd qruplarının, beynəlxalq aktorların müqaviməti və sabit bufer zonasının yaradılmasında logistika maneələri ilə üzləşir.

3. İran üçün yaranan problemlər

İran inkişaf edən Suriya mənzərəsi ilə daha da ağırlaşan ciddi problemlərlə üzləşir:

Geosiyasi təcrid: Onun regional müttəfiqləri uğursuzluqlarla üzləşir və sünnilərin çoxluq təşkil etdiyi dövlətlər arasında anti-İran əhval-ruhiyyəsi artır. İran Livandakı proksi qüvvələrinə yardımı artıq sual altına düşür.

İqtisadi gərginlik: İranın Suriyaya maliyyə dəstəyi sanksiyalar və daxili təzyiqlər altında zəifləyir.

Hərbi Zəifliklər: İsrailin tez-tez hücumları və strateji təxliyələri İranın əməliyyat çevikliyinin azaldığını göstərir.

Strateji uğursuzluqlar: Parçalanmış Suriya, Hizbullahı silahlandırmaq üçün vacib olan İranın Livana gedən quru dəhlizini təhlükəyə ata bilər.

4. Türkiyənin YPG/PYD Dilemması və Önləyici Strategiyaları

YPG/PYD Türkiyə üçün aktual təhlükəsizlik problemi olaraq qalır:

Davam edən təhdid: YPG, xüsusilə ABŞ-dan beynəlxalq dəstəyi saxlayır və bu, Türkiyənin əks tədbirlərini çətinləşdirir.

Cari Tədbirlər: Ankara sərhədyanı əməliyyatlar keçirdi, Suriyanın şimalında infrastruktur qurdu və kürd qruplarını zəiflətmək üçün Suriya Milli Ordusu kimi etibarlı qüvvələrdən istifadə etdi.

Gələcək Ssenarilər: Suriya parçalanarsa, Türkiyə hərbi izlərini genişləndirə, bufer zonalarını təmin edə və ya kürd muxtariyyətinin reallaşmamasını təmin etmək üçün siyasi danışıqlara başlaya bilər.

Yaxın gələcək üçün nəticə nə ola bilər?

Suriya böhranı qarmaqarışıq maraqlar şəbəkəsini təcəssüm etdirir. Rusiya və Türkiyə təcili təhlükəsizlik məqsədləri güdsələr də, onların uzunmüddətli təsirləri qeyri-müəyyəndir. İran üçün Suriyadakı mövqeyi getdikcə etibarsızlaşaraq regional strategiyasına qarşı problemlər artır. ABŞ və İsrailin hərəkətləri fikir ayrılıqlarını daha da gücləndirir və sabitləşmə perspektivlərini çətinləşdirir. Türkiyənin kürd qruplarına hesablanmış, lakin çevik yanaşması Suriyanın geosiyasi hesablamasının davamlı mürəkkəbliyini vurğulayır:

a. Siyasi parçalanma

Suriyanın müxalif qüvvələri ideoloji cəhətdən müxtəlifdir, Heyət Təhrir əş-Şam kimi islamçı qruplardan tutmuş dünyəvi qruplara qədər. İdarəetmə və dövlət quruculuğu ilə bağlı konsensusa nail olmaq monumental vəzifə olacaqdır. Birliyin olmaması siyasi parçalanmanı və fraksiyalar arasında rəqabəti uzatdı.

b. Xarici təsir

Türkiyə, ABŞ, Rusiya və İran kimi xarici güclər çox güman ki, nüfuz uğrunda mübarizəni davam etdirəcək. Bu, Suriyanın suverenliyinə xələl gətirən və vahid hökumətin formalaşmasına mane olan proxsi münaqişələrə səbəb ola bilər.

Rüstəm Tağızadə, politoloq