Tanrıya tapınan kamillik Kamal Abdulla poetikası ilə mentallığın kiçik şəkli

Kulis.az professor Əli Abbasovun "İtirilmişin və qayıdışın estetikası" yazısını təqdim edir.

(Kamal Abdullanın “Gülçöhrə və Əsgər” pyesinə həsr edilib)

Redaksiyadan: Tanınmış filosof və kulturoloq Əli Abbasov bu məqaləsində (əslində məqalələr silsiləsində, daha doğrusu hələ əlyazma halında olan kitabında) unikal mədəni məkan kimi bugünlərdə 75 yaşını tamamlayan Kamal Abdullanın “Gülçöhrə və Əsgər” pyesini araşdırmaq məqsədi güdür. Sözügedən məkanda XIX əsrin sonu – XXI əsrin əvvəllərindəki azərbaycanlı kimliyinin əsas yaraları, arxetip və fəlsəfi strukturları yaşanır və yenidən düşünülür. Məqalələrdə “Gülçöhrə və Əsgər” pyesinə yalnız ədəbi əsər kimi deyil, həm də metafizik mətn, postkolonial (müstəmləkəsonrası) dram, *arxetiplərin rekonstruksiyası, səs və susqu poeması, sevgi və geridönüşsüzlük hekayəsi kimi baxılır. Aparılan təhlil fəlsəfə, estetika, ədəbiyyatşünaslıq, psixologiya, antropologiya, musiqişünaslıq və postkolonial araşdırmaları birləşdirir. Oxucunun gözü önünə tikə-parça olan və özünü yenidən toplayıb-toparlamağa çalışan bir mədəniyyətin xəritəsi sərilir. Həmin pyes hazırda Azərbaycan Akademik Musiqili Dram Teatrında tamaşaya qoyulub.

TANRIYA TAPINAN KAMİLLİK VƏ YA BİR MODEL KİMİ KAMAL ABDULLA POETİKASI İLƏ DÜNYADUYUMUNUN VƏ MENTALLIĞIN KİÇİK ŞƏKLİ

Refleksiya və arxetiplərin fəlsəfi əsasları

1. “Tale xətti”

Bəzən bir xalqın taleyini bir mətnin tək xəttinə sığışdırmaq olur. Xalqın azsaylı olduğu üçün deyil, çoxsözlülüyə sığışmayacaq qədər böyük olduğuna görə. Kiçik əsər xalqın öz keçmişindən - gələcəyinə, ağrıdan - səsə uzandığı bir xətdir. Bu xətt bir çat ola bilər. Bir məktub da ola bilər. Olur ki bir duadır. Olur ki bir qadının intizarıdır. Nə olsa da, daim bir taledir.

2. “Tək kəlməyə sığan ev”

Xalqdan torpağını, dilini, evini ala bilərlər, amma söz qalır. Yaddaşın yaşadığı evə çevrilir söz. O zaman kiçik bir əsər səslərdən qurulmuş ev anlamına gəlir. Digər evlərin hamısı dağıdılıb, amma bu evi nə hakimiyyət, nə də zaman dağıda bilir.

3. “Tarixin yaşadığı boşluq”

Bir xalqın tarixi çox vaxt gurultulu, bər-bəzəkli mətnlərdə deyil, boşluqda – hələ deyilməyənlərdə yaşayır.

Kiçicik bir əsərin boşluğu bəzən bir kitabxanadan böyük olur. O boşluqda nəsillərin susqunluğu, itirilmiş yollar, sonadək səslənməmiş sevgi, dilə gətirilməsi yasaqlanmış adlar qorunur.

Düşüncə həmin boşluğun arxivinə, boşluqsa arxetipin yaşam şahidinə çevrilir.

4. “Əsrdən uzun an”

Olur ki, qısaca bir görüntü – limanda gözlənti, pəncərəyə çırpılan yağış, illər sonra yetişən məktub çox şeydən – imperiyanın çöküşündən, pərən-pərən düşmüş xalqdan, zorla sırınmış susqunluqdan, dünyanı dağılmağa qoymayan sevgidən danışa bilər.

Bir an, bir göz qırpımı əbədiyyət donuna girir.

5. “Kiçik mətn vətənə çevriləndə”

Vətən məhv edilə, talana, satıla, itirilə bilər. Xalqın qayıdacaq başqa yeri qalmazkən, döndüyü məkan elə kiçik əsərdir. Ölənlərin səsi, sürgünə göndərilənlərin izi, astaca səslənən, ancaq hamının eşitdiyi musiqi o əsərdə yaşayır.

Bax o zaman kiçik-kiçicik mətn BÖYÜK VƏTƏN cildinə girir.

Olur ki, kiçik bir əsər bütün xalqın yüzillik tarixini daha doğru, daha dolğun anladır.

BAŞLANĞIC

Bu yaxınlarda (noyabrın 18-də) Akademik Musiqili Dram Teatrında Kamal Abdullanın “Əsgər və Gülçöhrə” pyesinin ilk tamaşası oldu. Mən bilərəkdən tamaşanın necə qurulduğunu, rejissorun onu necə qavrayıb-yozduğunu və ya tamaşaçıların onu necə qarşıladığını dartışmaqdan vaz keçirəm. Bundan ötrü adlı-sanlı peşəkar teatr tənqidçiləri var və səhnə sahəsindəki bütün yetkilər onlara məxsusdur.

Niyyətim tam başqadır. Kamal Abdullanın poetika və fəlsəfəsini örtən pərdəni qaldırmağı, onun düşüncə mexanizmlərinin dərinliklərinə göz atmağı, bənzətmələr aləmini, səsin, yaddaşın və zamanın ona məxsus dramaturgiyasını duymağı daha önəmli sayıram.

Bunu isə onun yaradıcılığının kiçik formalarından biri – həcm və yığcamlıq baxımından böyük dramatik tablodan çox miniatürü xatırladan pyesi haqqında düşüncələrimlə gerçəkləşdirmək istəyirəm. Axı, bəzən, qısaca bir mətn hər hansı salnamədən uzun ola bilər. Axı zaman həcminə görə deyil, dərinliyinə görə ölçülür.

Elə təzad da bundan doğur: bəzən kiçik br əsər xalqın tarixini, arxetiplərini, siyasi yaralarını, sevgi metafizikasını, zamanla dialoqunu, səs uğrunda mübarizəsini və zorla susdurulmasını daha dolğun əks etdirir.

Kamal Abdulla “Dədə Qorqud”un sonsuz müxtəlifliyinin tədqiqatçısı kimi tanınsa da, böyük ideyaları kiçik formalarda açmağın ustasıdır. Onun pyesi təkcə dramaturji mətn deyil, müəllifin necə düşündüyünü, qəhrəmanın tarixi taleyi necə yaşadığını, xalq yaddaşının necə işlədiyini, çağdaş azərbaycanlı arxetiplərinin necə formalaşdığını və kiçik bir pyesin nədən milli ruhun güzgüsünə çevrilə bildiyini açan cövhərdir.

Kiçik forma burada məhdudiyyət deyil, əksinə, dəqiq seçilmiş alətdir. Bu forma artıq olanı kənara atmağa imkan verir və bir heykəltəraşın fiquru yonub açığa çıxarmaq üçün daşın artıq hissələrini qoparmasına bənzəyir.

Mətn nə qədər qısalarsa, içində bir o qədər boşluq olar və elə bu boşluqlar sözlərə sığmayanı qoruyar.

Bu bir gerçəkdir ki, xalq dastanlarda yaşasa da, qısa məktublarda, unudulmuş dəftərlərdə və savaşdanqalma nəsnələrdə qorunur. Bu üzdən, xalqın taleyi dastanlardan çox, kiçicik pyesin sətiraltı boşluqlarında gizlənir.

Beləcə, bir neçə işçi hipotezi qəbul edək: Səsini itirsə də, tarixini bir neçə sətirdə əbədiləşdirdiyi an həmin xalqın kritik durumudur.. Bu sətirlər hamının adından hər şeyi danışır.

Xalqın tarixi çoxcildliklərdə deyil, insan səsindədir. Bir səs vətənə çevrilə, ya da günlər, illər, onilliklər, yüzillər öncə vətənin durumunu sərgiləyə bilər.

İstedadla yaradılan kiçik bir əsər xalqın güzgüsünə çevrilə, böyük olanın kiçikdə əksini tapan zərrəciklərini cikinə-bikinədək iriləşdirib görüntüləyə və hər şeyi göstərə bilər.

Pyesin mətnini hər gün rastlaşacağımız adi sevgi hekayəsi kimi deyil, Kamal Abdulla dünyasının mikromodeli, onun fəlsəfə, poetika və daxili kosmosuna giriş kimi oxumaq lazımdır.

Məqsədim tamaşanı yox, məhz dramatik mətni, onun strukturunu, nəfəsini, susqusunu və gizli metafizik damarını açıqlamaqdır.

Yenə deyim: “Gülçöhrə və Əsgər” pyesi o tək-tük hallardandır ki kiçik bir mətn nəhəng fəlsəfi sistemin açarına çevrilir və özəl bir tarixçə xalq taleyinin arxetipik formuluna dönür. Belə bir addım atmaqdan ötrü, “Arşın mal alan” kimi möhtəşəm əsərin müəllifi dahi Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılığını davam etdirməyə çalışmaq üçün inanılmaz yaradıcı təxəyyülün və rəqabət cəsarətinin olması gərəkdir.

Üstəlik, təkcə cəsarətdən deyil, mədəni yaddaşın özünə çağırışdan, hər səsin, hər intonasiyanın, qəhrəmanların hər addımının çoxdan milli genotik kodun bir hissəsinə çevrilməsindən söhbət gedir. Düzdür, Üzeyir bəyi davam etdirmək mümkünsüzdür, onunla yalnız dialoqa girmək olar. Və bu dialoq da rəqib olmaq qədər məsuliyyət tələb edir, axı Üzeyir bəyin qəhrəmanları artıq çoxdan ədəbi personaj olmaqdan çıxaraq, Azərbaycan ruhunun arxetiplərinə çevriliblər.

Bir sənətkarın çox böyük yaradıcı cəsarəti olmalıdır ki, operettanın qəhrəmanlarını özlərinin işıqlı, yumorlu, melodik dünyasından çıxarıb, şəxsi seçimlərin çox sərt və az qala, dözülməz ortamına yerləşdirsin. Bu ortamda yalnız hansısa ailənin yox, bütövlükdə ölkənin və mədəniyyətin taleyi tək bir qərardan asılıdır.

Üzeyir bəydə Gülçöhrəylə Əsgər işıqla sevginin, Kamalda isə tale və tarixin oyunudur. Bu oyunda işıq qaranlığı yarıb keçməyə məcburdur.

Düzünə qalsa, klassik əsərin uyarlığını pozmağa, siyasi zamanın faciəvi reallığını qəhrəmanlara yükləməyə, operettanın yüngüllüyünü tarixi dönüşün ağırlığına çevirməyə, gülüş və nəğmə qəhrəmanlarını ağrı, seçim və daxili ləyaqət səsiylə danışdırmağa hər müəllifin cəsarəti çatmaz. Di gəl, Kamal Abdullanın cəsarəti buna yetdi… və bu, cəsarətin bəhrəsi deyil, yüksək bədii dürüstlük aktı oldu.

Üzeyir bəyi davam etdirmək onun dünyasını eynən təkrarlamaq deyil, dönəmin, repressiyaların, dinməzliyin, insanlara, insan səsinə acımayan tarixçənin imkan vermədiyi musiqini eşitdirməkdir.

Başqa deyimlə, Kamal Abdullanın gördüyü işdən ötrü təkcə yazıçı deyil, həm də insani istedad lazımdır. Axı xalqın taleyini epik tablolarda yox, kiçik formada, tarixin tələsinə düşmüş iki insanın susqun dramında görə bilmək böyük bacarıqdır.

İstedad - Üzeyir bəyin notları arasındakı susqunu eşidib, onu gur səslə yox, anlamla doldurmaq bacarığıdır. Bu, milyonların tanıdığı qəhrəmanları götürmək, obrazları qorumaqla, onlara çağımızın dərinlik, ağrı, zəriflik, faciə və bugün üçün gözlənilməz aktuallıq çalarları qatmaq bacarığıdır.

Bu elə bir yetənəkdir ki, janr, dönəm və stereotiplərin sərhədlərini aşır və keçmişin yüngül operettasını bugünün fəlsəfi faciəsinə çevirir. Belə durumda mətn nə qədər kiçikdirsə, o qədər də zamana qarşı dirənir. Çox böyük mətn param-parça olur, kiçik mətnsə qorunur.

Kiçik əsər miniatür deyil, taleyin konsentratı, bircə ana hopmuş əbədiyyətdir

Çox sayda mövzu və ideyaları olsa da, pyesin ilkin təhlilini aparmalıyıq. Öncədən razılaşaq ki, qəddar bir tarixi dönəmdə insan və sevgi əsərin başlıca mövzusudur. Ancaq az önəm daşımayan çox sayda alt mövzular da var:

* ömürboyu sürən gözlənti;

* imperiyaların caynağına keçmiş xalqın faciəsi;

* vətənlə güvənlik arasında seçim;

* dönəmin sədaqət və xəyanəti;

* xaos dövründə ana və uşaq;

* Azərbaycan ziyalısının taleyi.

Və bu insanaqənim ortamın başlıca sonucu: tarix qəddar ola bilər, amma sevgi, yaddaş və insan ləyaqəti ölümdən güclüdür.

Əsgərin son sözləri gələcəyə yazılmış proloqdur. O, “məni daha gözləməyin” deyir, ancaq bilir ki, onu sonsuzadək gözləyəcəklər. Və bu, pyesin zahiri konflikti – sevgiylə zamanın qarşıdurmasıdır.

Pyesdə çox sayda gizli və açıq simvollar var. Onlar mövzunu dərinləşdirir və faciəni gücləndirir, tarixi bağlantını vurğulayır:

* dəniz - həsrətin, insanları ayıran sonsuz məsafənin simvolu;

* Əsgərin məktubu/şeri (“Məni daha gözləmə…”) - zamanlararası çağırış, mənəvi durum monoloqu, sevginin ölümdən sonra da yaşadığını bildirən simvol;

* intizar (gözlənti) - sədaqət, ağrı, sevgi və xalqın dondurulmuş taleyi;

* yol/səyahət - keçidin, qurtuluş axtarışının, ancaq geridönüş mümkünsüzlüyünün

simvolu;

* ev - dünyanın hər an dağıda biləcəyi kövrək xoşbəxtliyin simvolu;

* həbsxana — ümidin kəsilmə simvolu;

* “Arşın mal alan” musiqisi - itirilmiş gəncliyin, o xoşbəxt günlərin, geridönüşü olmayan keçmişin simvolu.

Qəhrəmanların psixoloji portretləri

1. ƏSGƏR - tarixin sındırdığı şəxsiyyət

Psixoloji özəllikləri

İntrovertdir (içinəqapalıdır), öz dəyərlərinə yönəlib; Humanistdir (insansevərdir); Zorakılıq və qəddarlıq bacarmaz; Mənən bütöv olsa da, kövrək psixologiyası var; Şübhə və daxili dialoqlara meyllidir; Duyğularını gizlədir, açıq bildirmir.

Daxili konflikt

Əsgər vicdan borcuyla qorxu, sevgiylə tarix arasında yaşayır.
Qaçmaq istəmir, amma ailəsini təhlükəyə atmamağa çalışır.
Hər qərarına görə özünü günahkar saya bilər.

Arxetip

Tarixin qurbanı / faciəvi idealist qəhrəman.

Psixoloji faciə

Əsgər sevgi və barış adamıdır, di gəl, payına qəddarlıq dönəmi düşdüyündən yaşaya bilmir. Üzləşdiyi zamanla müqayisədə həddindən çox dürüstdür.
Arzuları kimi özü də sakitcə ölür.

2. GÜLÇÖHRƏ - qadın-gözlənti, qadın-yaddaş

Psixoloji özəllikləri:

Duyğularını balanslaşdıra bilir. Uzunmüddətli gərginliyə dözməyi bacarır. Ailəsini qorumaq başlıca istəyidir. Əsgərə bağlılığı yalnız sevgi deyil, həyatn mənası anlamına gəlir. Yüksək dözümlülük və özündən keçəbilmə qabiliyyəti var.

Daxili konflikt

Əsgərlə bir daha görüşməyə bilər. Bunu anlasa da, taleyini dəyişə bilmir.

Onun psixologiyası:

Dözümlülüyün; sevginin; qorxunun; analıq duyğusunun

qarışığıdır.

Arxetip

XX əsrin Penelopası / ocağın əbədi keşiyində duran qadın.

Final faciəsi

30 il ötsə də, hələ də gözləyir.

Onun psixologiyasında dondurulmuş sevgi, dayanmış zaman var.

II. PYESİN MÖVZU VƏ ALT MÖVZULARI

Pyes çoxqatlıdır – tək bir ailənin hekayəti vasitəsilə ölkənin fəlsəfi-tarixi dramı çatdırılır.

Əsas mövzu: İnsan və tarix

Düşmən, qəddar, insanlıqdanuzaq tarix – insanın əsas antaqonistidir; qlobal kataklizmlər fərdi taleləri məhv edir.

Sevgi mövzusu

Bir zamanlar romantik olan sevgi zaman ötdükcə gözlənti, sədaqət, yaddaş sevgisinə çevrilir və baş verən hər şeydən sonra sağ qalan tək dəyər olaraq qalır.

Gözlənti mövzusu

Gözlənti gerçəkliyi əvəzləyən bir yaşam biçimidir; həm həbsxananı, həm ümidi, həm əzabı, həm mənanı, həm də lənəti özündə birləşdirir.

Borc mövzusu

Hər bir qəhrəmanın öz borcu var.

Emiqrasiya (ölkədən köç) mövzusu

Getmək, köç, evin itirilməsi – bunların hamısı XX əsrin faciəsidir. Pyes ölkələr arasında parçalanmış xalqın ağrısını əks etdirir.

Yaddaş və zaman mövzusu

Final səhnəsi bir simvoldur: yaddaş zamandan, sevgi isə ölümdən güclüdür.

Savaş, inqilab və siyasi fəlakət mövzusu

Bir ailənin taleyində dünyanın dağılması, fəılakətin yaxınlaşması, ölkənin məhvi və ümidin puça çıxması yaşanır.

III. PEŞƏKAR ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ TƏHLİLİ

Janr
Tarixi-fəlsəfi faciə, ailə dramı, psixoloji teatr.

Kompozisiya
Pyes paralel montaj prinsipi ilə qurulub:

Ev – intim, daxili məkan. Siyasət – xarici dünya. Həbsxana – ölüm. Marsel – gözlənti. Final – 30 ildən sonrakı yaddaş.

Beləcə, talelərdən oluşan mozaika yaranır.

Pyesin poetikası

Dialoqlar təbii, məişət tonunda olsa da, dərin məna daşıyır. Mətn gizli qatlarla zəngindir. Dramaturgiya minimalistdir: faciə hadisələrin çoxluğu üzərində deyil, yaxınlaşan fəlakət hissi üzərində qurulur. Sonluq obrazlı, simvolik və musiqilidir.

IV. FƏLSƏFİ TƏHLİL

1. Tarixin fəlsəfəsi

Pyes bu sualla üzləşdirir: Tarixin önündə insanın şansı varmı?
Pyesin cavabı: sanki yox.

XX əsrdə tarix – cansız, mexaniki bir qüvvədir:

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində dünya sanki hər şeyin birdən çiçəkləndiyi bir bağa bənzəyirdi. Bakıda neft fontanları püskürüb-alovlanırdı. Paradoks da ondadır ki, məhz bu alov ümid alovu təsiri bağışlayırdı. Artım sürəti şiddəti küləkləri üstələyən, böyüyən bu şəhərdə teatrlar açılır, tar-kaman və fortepiano səsləri eşidilirdi. Darısqal çayxanalarda da azadlıq, elm, maarifçilik haqqında mübahisələr açılırdı. Sanki sivilizasiya əbədi baharını tapmışdı və adama elə gəlirdi ki, indən belə heç bir tufan onun qamətini əyə bilməzdi. Di gəl, yerin təkində artıq tarixin gözəgörünməz qəbirqazanlarının külüng səsləri qulağa gəlirdi. Onlar durmadan köhnə dünyanın süxurlarını əzib-tökürdülər. İmperiyalar çatlayır, xalqlar öz səsini arayır, Avropa isə dəmir tank-top və barıt toplayırdı. İrəliləyiş insanların üzünü güldürüb, şən mahnılar oxutdursa da, bu melodiyaların özəyində hələ görünməyən, ancaq gəlişi duyulan qara bulud kölgələri özünə yer etmişdi

Və günün birində ilk partlayışlar eşidildi. Birinci Dünya Savaşı sanki dağdan qopan yepyekə daş kimi yuvarlandı və yoluna çıxan hər şeyi süpürüb apardı. Bu zərbə Azərbaycandan ötrü ikiqat ağır oldu: savaş köhnə qurum və quruluşları dağıdır, yaxınlaşan inqilablarsa məkanı parça-parça edirdi. Tarixin seli qiyam qaldırdı və az öncə ətri bihuş edən bağ-bağçalar bir göz qırpımında ildırımsürətli dəyişikliklərin bulanıq sularına qərq oldu.

Savaşsonrası illər aysız gecəyə bənzəyirdi: imperiyaların xarabalıqları, oyuncaq heyvanlar kimi tərpənən yeni ideologiyalar, küləkli havada tez alışıb-sönən işıq zərrələrinə bənzəyən ümidlər baş alıb gedirdi. Olsa-olsa, bir anlıq müstəqillik havası uda bilmiş Azərbaycan tarixin ən təcrübəli dənizçisini də aciz qoyacaq qüvvələrin burulğanında çabalayırdı.

Ardınca, öncəki tufan hələ səngiməmiş, br qasırğa kimi İkinci Dünya Savaşı gəldi. Onun dalğaları insan boyunu aşır, hər fışqırtısı,nəriltisi yeni faciələr doğururdu. Avropa yanır, amma bu alovun nəfəsi Xəzər sahilində də hiss olunurdu. Necə? Səfərbərlikdə, savaş dönəminin ağır yükündə, cəbhəni yedirdən nəhəng maşının ürəyi kimi gecə-gündüz işləyən neft zavodlarında.

Tar-kaman səsindən, maarifçi arzularından başlanan bu çağ, öz kölgəsindən bezmiş dünya kimi, əsrin ortasına çatdı.

Və yenə də – hər tufandan sonra olduğu kimi – bir-birini qurtaran, yenidən quran, yeni cücərtilər üçün külü torpağa çevirən insanlar qaldı. Beləcə, Azərbaycan da bir başqa yüzilə qədəm qoydu, o gözəl baharı da unutmadı, onu tufanlardan qorumağın gərəkdiyini yadda saxladı.

2. Ekzistensial fəlsəfə

Qəhrəmanlar qorxu, tənhalıq, seçim, anlamsızlıq və acizlik durumlarına düşürlər.
Kamyunun dediyi kimi: “Tarix hər şeyi dağıdır, ancaq insan ləyaqətinə gücü çatmır”.

3. Sevginin fəlsəfəsi

Sevgi:həyatın mənası, ölümsüzlük forması, zamanı aşma yolu, hər şey məhv olarkən də qalan tək dəyər sayılır.

4. Yaddaşın fəlsəfəsi

Yaddaş unutmağa qoymayan dirənişə çevrilir: Sən səni xatırladıqları müddətcə yaşayırsan.
Bu üzdən, finalda oğulun varlığı sözlərdən də önəmlidir.

SONUC: Pyes təkcə «Arşın mal alan»ın davamı deyil, bir nəslin məhvinə dair fəlsəfi faciədir; sevgi haqqında humanist əsərdir; qorxu, seçim və tale haqqında psixoloji dramdır; bir ailənin taleyi vasitəsilə yazılmış tarixi salnamədir; zaman və yaddaş haqqında məsəldir. Pyesin gücü – susquda, pauzalarda, gözləntidə, qəhrəmanın ölümündə, final poetikasındadır.

I. İKİNCİ DƏRƏCƏLİ DETALLARIN (AYRINTILARIN) SİMVOLİKASI

Bu elementlər səhnə fonu kimi görünə bilər, əslində isə mühüm dramaturji və fəlsəfi funksiyanı ccccccutjvrghtudutlruiyerinə yetirir.

1. Hava, yağış, soyuq

Bir çox səhnələrdə “soyuq”, “səssiz hava”, “qaranlıq” kimi ifadələr dilə gətirilir. Hava qəhrəmanların daxili durumunu əks etdirir. Faciəvi səhnələr yaxınlaşdıqca hava “soyuyur” – bu, donan ümidin metaforasıdır.
Soyuq – yaxınlaşan ölüm və çıxılmazlıqdır, sükutsa personajların qorxduğu şeydir: sevdikləri insanlar gedəndən sonra qalan boşluqdur.

2. Saat / zamanın gözlənilməsi

Mətndə saat obrazı açıq-aşkar görünməsə də, “gözləmək”, “saatlarla” kimi ifadələrin təkrarı zamanın hiss olunmadan axmasını duyuurr. Saat – dialoqlara “tik-tak” kimi hopdurulmuş gizli simvoldur.

Zaman axır, amma rahatlıq gətirmir. Zaman = sevginin düşməni, ölümün müttəfiqi.

3. Məişət detallarının (ayrıntıların) rolu

Məişət təsvirləri təsadüfi deyil və:

adi həyatın kövrəkliyini; evin sakitliyi ilə siyasətin dəhşətləri arasındakı təzadı; hər an yox ola biləcək “xırda xoşbəxtlik” obrazını göstərir.

Məişət ayrıntıları – qəhrəmanların qorumağa çalışdığı, itirmək istəmədiyi dəyərlərdir.

4. Musiqi səsləri

Finalda «Arşın mal alan»ın köhnə motivləri eşidilir: gəncliyin xatirəsi, keçmişin yada salınması, köhnə və yeni mətn arasında körpü, faciəvi ironiya: bir vaxtlar xoşbəxtlikdən xəbər verən musiqi indi faciənin fonunda səslənir.
Musiqi - geridönüşsüz xoşbəxtliyin yaddaşıdır.

5. Qapılar

Pyesdə tez-tez bu ifadələr səslənir: “qapını aç”, “qapının ağzında dayanmaq”, “çıxmaq, getmək, ayrılmaq”.

Qapı - dünyalar arasında keçiddir. Qapıdan çıxış - həyatdan çıxışdır. Özgə qapı (həbsxana) - yolun sonudur.

Qapı - həyatla ölüm, evlə tale arasında sərhəddir.

6. Marsel limanı

Hamı dəniz kənarında dayanır, gəmiləri görür, dalğaların səsini eşidir. Bu, “gözlənti nöqtəsi”, emiqrasiya (mühacirət, başqa ölkəyə məcburi köç) simvoludur, “imkanların sərhədi”dir.

Liman heç vaxt qayıtmayacaq insanların gözləndiyi məkandır.

7. Həbsxana (Əsgərin ölüm səhnəsi)

Boş kamera, soyuq divar, sükut - bütün bu detallar tam tənha, şahidsiz, XX əsrin tipik siyasi qurbanlarına məxsus “adsız ölüm”ü simvolizə edir.
Həbsxana - divarlar içindəki məzar.

8. Personajların uzağa baxması

Təkrarlanan obraz: keçmişi qaytarmaq arzusu, sönməyən ümid, çatılmaz üfüq.
Uzağa baxış - gözlənti içində yaşamaqdır.

9. Gülçöhrənin geyimi

Onun finaldakı “ağ yaylığı” saflığın, sədaqətin, həzin işığın, donmuş sevginin güclü simvoludur.
Ağ yaylıq - sonu olmayan əbədi sevgidir.

II. “ARŞIN MAL ALAN”LA MÜQAYİSƏ

Pyes Ü. Hacıbəylinin xoş və kövrək musiqili komediyasıyla müqayisədə dərin fəlsəfi kontrapunktdur (müxtəlif səslərin başlıca SƏSdə birləşməsidir).

1. Janr müqayisəsi

“Arşın mal alan”

“Əsgər və Gülçöhrə”

Yüngül musiqili komediya

Tarixi-fəlsəfi faciə

Əsas motiv – sevgi və yumor

Əsas motiv – sevgi və ölüm

Xoşbəxt sonluq

Faciəvi sonluq

Dünya sabit və güvənlidir

Dünya göz önündə dağılır

2. Əsgər obrazının müqayisəsi

İki ayrı dünyadakı eyni ruhun iki versiyası. XX əsrin ağır yükü “Arşın mal alan” qəhrəmanına nələri yaşatdığını Əsgər obrazı göstərir.

3. Gülçöhrənin müqayisəsi

Gülçöhrə nağıl qəhrəmanından faciə qəhrəmanına çevrilir.

4. Fəlsəfi dərinlik

“Arşın mal alan” sevgi nağılıdır.

“Gülçöhrə və Əsgər” ağrının fəlsəfəsidir.

Pyes ekzistensializm, humanizm və XX əsrin faciələri mövzularına dayanır.

6. Müqayisənin əsas ideyası

1910-cu illərdə nağıl olan şey, 1920-ci illərdə faciəyə çevrildi. Qəhrəmanların sevgisi ayrılığa döndü.

I. Kamal Abdulla Azərbaycanın yeni arxetiplər sisteminin yaradıcısı kimi

“Qəhrəmanı öldürən imperiya onun yaddaşını da məhv etməyə lışır.
Amma yaddaş tarixdən daha dözümlüdür”

Kamal Abdulla gündəlik məişətlə yox, arxetiplərlə, Azərbaycan mədəniyyətinin dərin mifoloji və kollektiv-bilincaltı qatlarıyla işləyən yazıçıdır.

“Kitabi-Dədə Qorqud” azərbaycanlıların arxaik arxetipini (mərdliyini, ləyaqətini-ərdəmini, taleyini, şərəfini, kollektivə bağlılığını və dünyanın mifoloji strukturunu) oluşdurdu.
Üzeyir Hacıbəyli XX əsrin əvvəlində azərbaycanlı arxetipinin bədii modelini yaratdı.
Kamal Abdulla isə həmin dünyaya yiyələnib, tam başqa bir arxetipi yenidən qurur.

Onun bu rekonstruksiyadan ötrü bir başqa mədəni dahinin - Üzeyir Hacıbəylinin yaratdığı fiquru seçməsi çox simvolikdir. Bu, nəhəng jestdir, axı arxaik epik qatla Azərbaycan klassik mədəniyyət modernizminin sintezi yeni milli arxetip yaradır.

II. Üzeyir Hacıbəylinin iki əsas arxetipi: Əsgər və Məşədi İbad

1.Əsgər – modernist azərbaycnlının arxetipidir.

O, ənənədən modernizmə keçidi, Qərbə açıqlığı, sevgi və şəxsi seçim hüquqlarını, qadın azadlığını, individuallığı, musiqiliyi, lirizmi, ləyaqət (ərdəm) və intellekti simvolizə edir. Bu obraz 1910–1915-ci illərdə, Azərbaycanın milli oyanışı dönəmində yaranan gələcəyin modelidir.

2. Məşədi İbad ənənəni yaşadan azərbaycanlının arxetipidir

O, tayfabaz (klançı), patriarxal, varlı - iqtisadi baxımdan uğurlu, psixologiyası məhdud və köhnə əxlaq kodlarıyla yaşayan bir tipdir. Bu obraz həm karikatura, həm də xəbərdarlıqdır.

Üzeyir bəyim gözündə bu iki arxetip düşmən deyil, bir millətin iki başlanğıcıdır.

III. Kamal Abdulla: Əsgər arxetipinin dağıdılması

Kamal göstərir ki, Rusiya imperiyasının, ardınca da bolşeviklərin gəlişi azərbaycanlı-modernist arxetipini məhv etməyə yönəlmiş sistemli cəhddir. Bu, təkcə siyasi aqressiya deyil, həm də mədəni-mental basqıdır və:

ziyalıların məhvi, mədəni məkanların bağlanması, deintellektuallaşdırma, kütləvi repressiyalar, ideoloji nəzarət, dinin ləğvi, yaddaşın silinməsi

deməkdir. “Sovet subyekti” adı altında insanları standartlaşdıran bir model təkcə azərbaycanlıların deyil, heç bir xalqın arxetipiylə örtüşmürdü.

IV. SSRİ-də Azərbaycanlı mentalitetiylə nə baş verdi?

Sovet dövrü Azərbaycan mədəni paradiqmasını dəyişdi və bunun dərin nəticələri oldu.

1. Dini kod məhv edildi

Məscidlər bağlandı, ruhani liderlər güllələndi, din “köhnəlik” sayıldı.
Din olmadan özünüdərk qatının böyük bölümü əriyib yox oldu.

2. Etnik nüvə zəiflədi

Sovet siyasəti “internasionalizm”, “sovet milləti”, mədəni unifikasiya yaratmağı hədəf götürmüşdü. Nəticədə, milləti birləşdirən etnik nüvə zəiflədi.

3. İntellektual elitanın məhvi

1920-1937-ci illərdə yazıçılar, alimlər, filosoflar, “Azərbaycan” qəzeti, müstəqillik hərəkatının liderləri, modernist düşüncənin daşıyıcıları məhv edildi. Bu, xalqın intellektual genetikasını pozdu.

4. Susqunluq yarası

“Düzünü demək olmaz” fenomeni yarandı. Bu, özüylə bərabər qorxu, sosial maska, daxili bölünmə, saxta identiklik və kollektiv travma gətirdi.

5. Üzdən sovet, altdan azərbaycanlı “Mən”i arasında konflikt

Xalqda ikili identiklik yarandı: zahirən “hər ehtimala qarşı” - sovet, daxilən də azərbaycanlı (gizlədilir). Beləcə, lağlağılıq (sinizm), inamsızlıq, şəxsiyyətin xırdalanması, ikili əxlaq törəndi.

V. Kamal Abdullanın pyesi bütün bunları necə əks etdirir?

1. Əsgər məhv edilmiş arxetipdir: modernistdir, ruhən avropalıdır, dürüstdür, duyarlıdır, savadlıdır, hamıya açıqdır. Məhz belə insanlar 20–30-cu illərdə məhv edildi. Onun ölümü Azərbaycan ziyalılığının məhvini simvolizə edir.

2. Gülçöhrə - xalqın yaddaşıdır. O gözləyir, qoruyur, dərd çəkir, unutmur. Gülçöhrə əsrin ağırlığını çiyinlərində daşıyan Azərbaycan qadınının milli arxetipidir.

3. Epiloq - 30 illik milli travma (yara)

Əsgər ölüb, amma xalq onu yenə gözləməkdədir. Bu, minlərlə oğlunu itirib, taleyindən xəbərsiz qalan xalqların metaforasıdır.

VI. Pyes kontekstində (bağlamında) daha hansı məqamlar üzə çıxır?

1. Pyes sovet layihəsinin antiutopiyası kimi

Sovet insanı Azərbaycan arxetipinin antonimidir: şəxsiyyətsiz, ruhdan məhrum, ritual xarakterli, tabe olandır.

Əsgər bu layihədə yaşaya bilməz. O, sovet idealının antitezidir.

2. Pyes milli terapiya kimi

Burada yaddaşın sağalması, gerçək tarixin geridönüşü, susdurulmuş bir nəslin səsinin bərpası məsələləri var.

3. Pyes itirilmiş cənnət haqqında mif kimi

1920-ci ilədək milli modernizm var, ardınca milli fəlakət gəlir.
Əsgər “qızıl çağ”ın son daşıyıcısıdır.

4. Pyes qayıdışın mümkünsüzlüyü haqqında

Marsel, dəniz, gözlənti, epiloq - bütün bunlar 1913-cü ilə dönüşün mümkünsüzlüyünü göstərir.

5. Pyes Azərbaycan mifinin modernist yenidənyozumu kimi

Əgər “Dədə Qorqud” qəhrəmanlar mifidirsə, Kamal Abdulla məhv edilmiş bir xalq haqqında mif yaradır.

VII. Sonuc

Kamal Abdulla Dədə Qorqudun arxetip xəttini davam etdirərək, Üzeyir Hacıbəylidən yararlanmaqla yeni bir arxetipi – çağdaş azərbaycanlını yaradır.
Sovet imperiyası həmin arxetipi dağıtdı. Pyes məhv edilmiş milli yaddaşın bədii reabilitasiyasıdır.

Pyes postkolonial nəzəriyyə çərçivəsində

1.1. Kolonial hakimiyyət “insanı yenidənyazma maşını” kimi

Postkolonial nəzəriyyə (Said, Spivak, Bxabxa) imperiyanı yalnız hərbi güc kimi yox, həm də diskurs istehsalçısı kimi görür: imperiya “normal” subyektin kimliyini müəyyənləşdirir.

Pyesdə də bu baş verir: Rusiyanın bolşevik hakimiyyəti yerli mədəniyyətlə bəhsə girmir, onun varoluş haqqını yenidən müəyyən edir.
Həbsxanada ölən Əsgərin aqibəti imperiyanın yad arxetipi güzəştsiz şəkildə “yenidənyonma” modelidir.

Edvard Said kolonializmi yalnız hökmranlıq sistemi kimi deyil, həm də BAŞQAnın kim ola biləcəyini düzənləyən narrativlər kimi təsvir edirdi.
Sovet hakimiyyəti Azərbaycanda məhz belə davrandı: etnosu bilinməyən, dinsiz, mədəniyyətsiz “yeni insan”ı təklif etdi.

Pyes bu yeni subyektin əvvəlkini sıxışdırmağa başladığı məqamı göstərir.
Əsgər ideoloji nəzarət sistemində artıq rəqabətədavamsız insan tipidir və bu üzədn məhvə məhkumdur.

1.2. “Hibridlik” və travmatik ikili identiklik

Hibridlik Homi Bxabxanın nəzəriyyəsində kolonizə olunmuş – sömürülməyə alışmış subyektin yaranma mexanizminin əsasıdır.

Bxabxanın “hibridlik rejimində yaşamaq” anlayışı

Onun baxışlarına görə, o cür yaşamaq insanın iki mədəniyyət arasında qalması, kolonizatora da, onun istismar etdiyi yerli icmaya da tam aid olmamasıdır.
Hibridlik, sadəcə, “qarışıq mədəniyyət” deyil, iki kod arasında yaranan üçüncü məkandır (third space).

Hibridlik niyə qaçılmazdır?

Mimikriya (demək olar, hibridlikdir, amma tam yox”).
Kolonial hakimiyyət yerli insanların ona bənzəməsini umur: savadlı, “mədəni”, olsunlar, onun dilində danışsınlar. Bu, tam gerçəkləşmədiyindən, ortaya “alayarımçıq oxşar” çıxır. Elə hibridlik də belə yaranır. İkiqat ünvanlanma

Kolonial diskurs həm Avropaya (“biz mədəniyyət gətiririk”), həm də kolonizə olunmuşlara (“biz sizi müasirləşdiririk”) üz tutur. Ancaq bu iki ünvan bir-birinə zidd olduğundan, kolonizə edilən arada qalır.

İdentikliyin qırılması

Hakimiyyət yerli identikliyi dağıtsa da, onu Avropa identikliyi ilə əvəzləyə bilmir. Nəticədə bölünmüş, hibrid insan yaranır.

Hibridlik dirəniş məkanı kimi

Bxabxa üçün hibridlik yalnız travma deyil, həm də hakimiyyətin altını oymaq imkanıdır:

mimikriya hakimiyyəti gülünc və əcaib göstərir; hibrid subyekt metropoliyanın yönəltmədiyi yeni identiklik formaları yaradır; “üçüncü məkan” hakimiyyəti tənqid etməyə imkan verir.

Qısa tərif:

Hibridlik kolonizator və kolonizə edilmiş mədəniyyət kodları arasında yaşanan dəyişkən və daim formalaşma halında olan identiklikdir.

Kamal Abdullanın baxışında hibridlik

Kamalın pyesində hibridlik faciəvi yozulur. Ev, ailə, Fransa/İran haqda söhbətlər “doğma” məkandır. Siyasi reallıq və həbsxana isə zorla sırınan “yad” məkandır.

Qəhrəmanların köçü “doğma”nı imperiyanın təsirindən çıxarma cəhdi kimi görünür.
Amma imperiya “doğma”ları hər yerdə tapir və qəhrəman savaşda yox, hakimiyyət qurumunda - həbsxanada ölür.

1.3. Subaltern(tabe olan) və “səsin mümkünsüzlüyü”

“Subaltern” G. Spivakın postkolonial nəzəriyyəsində əsas anlayışlardan biridir və hakimiyyət iyerarxiyalarının o qədər aşağısında olan qruplardır ki, onların səsi dominant diskurslarda eşidilmir.

Subaltern (tabe olan) anlayışının əsas məqamları

Radikal marjinallaşma

Subaltern təkcə “zülm görən” deyil, özünü təmsil etmək imkanından məhrum insandır. Belələrinin adından başqaları danışır.

Təmsilçiliyin tənqidi

“Can the Subaltern Speak?” (Tabe olan danışa bilirmi?) məqaləsində Spivak göstərir ki, hətta ziyalılar “səs vermək” istəyəndə belə, öz səsləri ilə subalternin səsini əvəz edirlər.

Beləliklə, subaltern təkcə susmur - ona danışmağa imkan verilmir.

Epistemik zorakılıq

Hakim bilik strukturları (kolonial/akademik/siyasi) subalternin öz bilik istehsalını əngəlləyir.

Spivakın klassik nümunəsi

Hindli dul qadının intiharı — kolonial və milli diskurslar tərəfindən şərh olunur, amma qadının öz səsi yox olur.

Əsas sual: subaltern, yəni tabe olan danışa bilərmi?

Spivak cavab verir: Yox, əgər “danışmaq” deyərkən, dominant hakimiyyət strukturlarında eşidilmək və anlaşılmaq nəzərdə tutulursa, subaltern danışa bilmir.

Nəticə: Subaltern – tabe olan, siyasi və epistemik agentlikdən məhrum edilmiş subyektdir; onun sükutu seçim deyil, strukturun yaratdığı məcburiyyətdir ( yunanca "episteme" (bilgi) sözündən törəyib və bilgi, bilmək, ya da müdriklik (əski türkcədə bilgə). Fəlsəfədə bilginin təbiəti, qaynağı, hüdud və keçərliliyi kimi mövzuları araşdıran "epistemoloji" (bilgi fəlsəfəsi) sahəsiylə bağlıdır -red.).

Gülçöhrə - həm qadın, həm də milli subalterndir.

O, çox danışsa da, səsi tarixin gedişini dəyişmir. Onun gözləmə monoloqu (və 30 ildən sonra da) hakimiyyət strukturları eşitmədiyindən boşluğa yönəlmiş bir səsdir.

1.4. Postkolonial hüzn dirəniş forması kimi

Finaldakı Marsel və əbədi gözlənti yalnız melodram deyil. Bu, postkolonial yaddaşın işidir: imperiyanın “son sözü” demək hüququnu qəbul etməməkdir. Qəhrəman öləndə belə, onun səsi (şeir) kadr arxasından gəlir və “yoxaçıxma” haqqında rəsmi narrativi parçalayır.

Burada yaddaş siyasətdir.

2. Yunq və arxetiplər (Kölgə, Anima, Özlük / Self)

2.1. Özlük (Self): bütöv bir “modernist azərbaycanlı”nın arxetipi

Üzeyir bəy və Kamal Abdulladakı “yeni arxetip” tezisini Yunqun deyimiylə ÖZLÜK adlandırmaq olar. Bu, mədəni bütövlüyün obrazıdır və həmin obrazda bunlar toplanıb:

*ənənələr + modern;
*Şərq + Qərb;
*İslam etikası + Avropa təhsili;,
*tacir ləyaqəti + fərdi azadlıq.

Bu baxımdan, Əsgər milli ÖZLÜYÜN modernist proyeksiyasıdır:
O, etikalıdır, rasionaldır, dünyaya açıqdır, ailə yönümlüdür.
Onun “mən”i parçalanmadığından, totalitar gerçəklik qarşısında ölümcül dərəcədə duyarlıdır.

2.2. Kölgə: imperiya sıxışdırılmış zorakılıq kimi

Yunqda Kölgə psixikanın sıxışdırılmış, bilincsiz və çox vaxt aqressiv hissəsidir.
Pyesdə imperiya və bolşevizm kənardan – dışarıdan gələn kollektiv Kölgədir:
ideologiya zorakılığa haqq qazandırır, individuallığın itirilməsi insanı təsadüfi varlığa çevirir.

Əsgərin həbsxanada ölümü ÖZLÜKlə (bütöv subyektlə) ilə KÖLGƏnin (şəxsi çalar daşımayan zorakılığın) toqquşmasıdır.
Mədəniyyət səviyyəsində bu bir simvoldur: millət “insanaqənim” saydığı bir şeylə üzləşir və onunla yanaşı yaşamağa məcbur qalır.

2.3. Anima: Gülçöhrə ruh və yaddaş kimi

Anima daxili ruhun, emosional dərinlik və bağlılığın arxetipidir.
Gülçöhrə, sadəcə, qadın obrazı deyil, zamanların bağlantısını, sevginin anlamını qoruyur, şəxsi tarixçəsini gözlənti mifinə çevirir.

Onun “əbədi gözləntisi” - KÖLGƏnin hökm sürdüyü dünyada Animanın insaniliyi qorumasıdır.

2.4. “Mən”in parçalanması kolonializmin yunqçu travması kimi

Kolonial / totalitar basqı bölüb-parçalayır, yaşaya bilməkdən ötrü zahirdə - üzdə “Sovet”in, anlamlı yaşamaqdan ötrü batində- daxildə “Azərbaycan”ın “Mən”ini yaradır.

Yunq buna Özlüyə gedən yolda məğlubiyyət deyərdi, axı KÖLGƏ zorla sırındığından və anlam qazanmadığından, birləşmə-bütünləşmə mümkün deyil.. Pyes də məhz KÖLGƏnin anlamını qaytarmağa, başqa deyimlə, SSRİ-dən sonra individləşməni -fərdiləşməni başlamağa çaba göstərir.

3) «Dədə Qorqud»la simvolik səviyyədə müqayisə

3.1. Qəhrəmanlıq dastanından itki dastanına

«Dədə Qorqud» xalqın sınaq və qələbə yoluyla qurulduğuna dair mifdir. Kamal Abdulla bəlli anlamda antidastan (antiepos) yaradır, axı sınaq varsa da, qələbə yoxdur. Dastanın süjet qəlibi (qəhrəmanın gedişi, ayrılıq, gözlənti, taleyüklü yolu) qorunur, ancaq final tərsinə çevrilib - qəhrəman qayıtmır. Bax bu, travmanın - zədənin çağdaş arxetipidir.

3.2. Yol və qayıdış

«Dədə Qorqud»da yol, demək olar, həmişə qayıdışa və yaşam düzəninin bərpasına aparır.
Pyesdə yol geridönüşsüzdür. Tarix bu yolu kəsib. “Dədə Qorqud”da kosmos var, nizam var, axı tale anlam qazanıb. Pyesdə isə absurd, sərsəm bir dünyadan, kor taledən söhbət gedir,
3.3. Qadın arxetipi

Epik ənənədə qadınlar çox vaxt soyun qoruyucusudur və bu iş qələbə məntiqiylə.gerçəkləşdirilir.
Digəl, Gülçöhrə soy və yaddaşı məğlubiyyət – yenilgi məntiqində qoruyur. Başqa deyimlə, arxetip qalsa da, işarəsini dəyişir: artıq qorunan həyat deyil, həyatın yaddaşıdır.

3.4. Qorqud və “kadrarxası səs”

Qorqud epik ənənədə sonuca varan, nəticə çıxaran, olub-bitəni anlamlandıran bilgədir - müdrikdir.
Kamalda bu funksiya Əsgərin ölümsonrası səsinə keçir (finaldakı şeir).

Məna qəhrəmanla birgə ölmür - vəsiyyət-nəğməyə çevrilir.
Bu, birbaşa epik geneologiyadır.

4) Kolonializmin kimliyə təsirinin tarixi-fəlsəfi təhlili

4.1. Kolonializm “xalq ontologiyası”nın dəyişdirilməsi kimi

İmperiya təkcə institutları yox, mədəniyyətin öz varlığını dəyişir: nələrin bilik, nələrin əxlaq və “normal insan” sayıldığı başqalaşır.

Bunlar sovet paradiqması baxımından Azərbaycandakı ifadəsini belə tapdı: din sıxışdırılıb utanca, keçmiçin qalığına çevrildi. Etnik kimlik sanki tanınsa da, beynəlmiləlçiliklə “dişsizləşdirildi”. Modernist tipli ziyalılar məhv edildi. Pyes bu ontoloji gücün gəlib Əsgər arxetipini necə sındırdığını göstərir.

4.2. “Sovet subyekti” yetirmək arxetipin əksi kimi

Sovet subyekti dövlətin şəxsiyyətdən üstünlüyünü, özəl təşəbbüsə şübhəni, vicdanın ideoloji loyallıqla, canlı etikanın – davranışların “tarixi düzgün seçimlə” əvəzlənməsini əsas götürürdü.

Əsgər etik fərdiyyətçi olduğundan “yenidən tərbiyə olunmur”, yox olub gedir. Başqa sözlə, pyes bu fəlsəfi tezisi önə sürür: Totalitar kolonializm milli ÖZILÜKlə örtüşməz.

4.3. Kollektiv travma (yara) və “gözləmə mədəniyyəti”

Fəlakətin ardınca susqu, sağqalma, gizli yaddaş mədəniyyəti ortaya çıxır. 30 il gözləyən Gülçöhrə bu mədəni psixikanın modelidir. Gözlənti kimliyin parçalanmasından sonra yaranan yaşam şəklidir. Bu, yaddaş fəlsəfəsinə görə, keçmişin hələ bitməməsi, belə durumun tanınmasına və ona yas saxlanmasına tələb anlamına gəlir.

4.4. Mədəniyyətin postsovet fərdiləşmə prosesi

Əgər SSRİ dönəmi sıxışdırma (KÖLGƏ) çağıydısa, postsovet sənəti itiriləni geri qaytarmaq, itkiləri adlandırmaq, ÖZLÜYü yenidən toplamaq cəhdidir.

Kamal Abdullanın pyesi məhz belə fərdiləşmə aktıdır və mədəniyyətin özündə nə baş verdiyini anılaması üçün Üzeyir bəyin arxetipini (modernist arzunu, çağla ayaqlaşma istəyini) tarixi fəlakət təcrübəsiylə birləşdirir.

Buna əlavə olaraq məhv edilmiş modern arxetipdən, milli metafora kimi sevgidən, liminal məkandan nə köhnənin, nə də yeninin olduğu mühacirətdən və s-dən danış bilərik (aşağıda verlir).

Məhv edilmiş modern arxetip:
Pyes Azərbaycanın 1918–1920-ci illərdə alternativ modernləşmə şansını necə itirdiyinə dair mifdir. Sevgi milli metaforadır:
Əsgər və Gülçöhrə sevgisi “ölkə və onun gələcəyi”nin imperiya tərəfindən parçalanmış obrazına çevrilir. Emigrasiya liminal məkan kimi:
(liminal məkan — keçid durumu; nə köhnə var, nə yeni). Marsel - “üçüncü məkan” (Bxabxa),
artıq sovet kimliyindən söhbət getmir, ancaq yenisi də hələ qurulub-toplanmayıb. Tərsinə çevrilmiş epik ənənə:
«Dədə Qorqud»un “yaranış dastanı”ndan XX əsrə tam uyğun gələn “itirilmişin dastanı” doğur.

Üzeyir bəy və Kamalın məntiqinə görə, azərbaycanlı arxetipinin gələcəyi

Üzeyir Hacıbəyli Asiya modern arxetipinin yaradıcısıdır: Şərqlə Qərbin uyumu var, ləyaqət, musiqi, şəxsi azadlıq, mədəni açıqlıq özünə yer tapıb. Kamal Abdulla həmin arxetipin dağıdılmasından törənən travmanı, arxetipin yarımçıq qalmasını və mifoloji yaddaşa çevrilməsini yazıb.

Üzeyir bəy – Kamal Abulla xətti arxetipin yox olmadığını, postsovet kimliyinin potensial nüvəsinə çevrildiyini göstərir.

İndi başlıca sualla üzləşirik:
Azərbaycanlı arxetipinin gələcəyi necə ola bilər?

1. Modernin qayıdışı: arxetip-sintez

Üzeyir bəy arxetipi lokal modernist idi, Avropa rasionalizmini Şərq duyğusallığıyla birləşdirirdi.
Kamal Abdulla kolonial totalitarizmin həmin arxetibi necə dağıtdığını göstərir.

XXI əsrdə arxetipi sintez yoluyla yenidən qurmaq mümkündür. Yeni azərbaycanlı üçqat mədəni gerçəkliyin daşıyıcısıdır:

Ənənə (Qorqud): ərdəm, şərəf, icmaya bağlılıq, dil duyarlılığı, mifopoetika. Modern (Üzeyir bəy): fərdi azadlıq, savadlılıq, duyğusal ağıl, dünyaya açıqlıq. Postmodern (Kamal): travmanın (yaranın) dərki, yaddaşı işə salmaq, daxili mürəkkəblik, paradoksları daşıya bilmək bacarığı.

Belə insan qurban deyil,, tarixin varisidir.

2. Postkolonial azadlıq: qorxusuz arxetip

Kamal Abdulla modelində qəhrəman ona görə məhv olur ki, imperiyanın azadlığı əzdiyi, insanın öz taleyinə sahib çıxmadığı, sevgi və ləyaqətin siyasi mexanizmlə uzlaşmadığı bir dövrdə yaşayır.

Gələcəkdə bu trayektoriyanın tərsinə çevrilməsi mümkündür və gələcəyin arxetipik azərbaycanlısı.öz kimliyindən qorxmamalı, dinini və milli özəlliyini gizlətməməli, həm öz mədəniyyətinin, həm də dünyanın dilinə bələd olmalı, kolonial keçmişin travmasını daşımamalı, daim xarici qüvvələrə uyğunlaşma rejimində yaşamamalıdır. Söhbət, axır ki, azad olmuş posttravmatik subyektdən gedir.

3. Mədəniyyətlərarası olmaq normadır, təhlükə deyil

Üzeyir bəy sivilizasiyalar arasında körpüyə çevrilən azərbaycanlının ilk obrazını yaradıb.
Kamal Abdulla imperiyalar dövründə həmin körpünün faciələrlə üzləşəcəyinə diqqət çəkir. Ancaq indi dünya şəbəkə identikliyinə - şəbəkə kimliyinə keçir.

Gələcək arxetip:

eyni zamanda azərbaycanlı, bakılı (və ya məsələn, gəncəli), avropalı, türk, Qafqaz sakinidir; hibrid mədəniyyət formalarında ikinci dərəcəli olduğunu hiss etmədən yaşayan insandır.

Üzeyir bəydə ideal olan şey XXI əsrdə sosial normaya çevrilir.

4. Yaradıcı fərdiyyətin qaytarılması

Kolonial mədəniyyət individuallığı məhv edir. Çağdaş Azərbaycan onu geri qaytarmalıdır.

Gələcək arxetip yaradıcı subyekt olduğundandir, özünün musiqiliyindən, duyğusallığından, çoxqatlılığından, milli estetikasından əl çəkməməlidir. Bunlar Üzeyir bəyin birbaşa mirasıdır.

5. Ləyaqət etikası: əsrlər adlayan dəyər

Üzeyir bəy ləyaqəti - ərdəmi öz qəhrəmanı üçün təməl dəyər sayır. Kamal göstərir ki, totalitar dünyada məhz ləyaqəti insanı zəiflədir, həssas duruma salır.

Gələcək arxetipdn ötrü ləyaqət zəiflik deyil, immunitetdir.

6. Travmanın dəf edilməsi: əvvəlki nəsillərdə olmayan hal

Kamalın pyesi travmanın bədii dillə “danışılmasıdır”. Psixoloji baxımdan bu o deməkdir ki:
xalq kollektiv fərdiləşmə prosesinə (Yunqun diliylə desək, ÖZLÜYünə qayıdışa) başlayıb.

Gələcəyin arxetipik azərbaycanlısı öz keçmişini sıxışdırmır, ondan boyun qaçırmır, travmanı yeni kimliklə bütünləşdirir. Bu, yetkin mədəniyyət yoludur.

7. Gələcəyin azərbaycanlısı arxetipini Üzeyir bəy – Kamal yanaşmasına necə yerləşdirmək olar?

Üzeyir bəy modernin – çağla ayaqlaşmanın idealıdır ( tarixən formalaşan, ancaq tam gerçəkləşməyən modern).
Kamal bu idealın travmasını və dağıdılmasını (totalitar qırılma ilə yarımçıq qalan modernliyi) qeydə alır.

Gələcək – idealla yaşanmış travmanın sintezidir (epos + modern + travmanın bütünləşməsinə dayanan yeni ÖZLÜKdür).

Buna üçbölümlü model kimi baxmaq olar:

Üzeyir bəy: Arxetip + Musiqi + Azadlıq – harmonik insan obrazının yaradılması; Kamal: Yaddaş + Yara + Qırılma – arxetipin dağıdılıb əfsanəyə çevrilməsinin göstərilməsi. Gələcək: Rekonstruksiya + Fərdləşmə + Çoxqatlılıq – Üzeyir bəydəki kimi duyğusal, Kamaldakı kimi reflektiv (keçmiş düşüncə təcrübəsindən öyrənmək anlamında – red.), XXI əsrin tələb etdiyi kimi azad.

Sonuc: Gələcəyin arxetipi

Gələcəyin arxetipik azərbaycanlısı özündə ənənəni (Qorqud), moderni (Üzeyir bəy), yara və müdrikliyi (Kamal) birləşdirən, kolonial basqıdan azad, sintezləşdirilmiş yeni kimlik yaradan insandır. Demək, nə Gülçöhrə kimi qayıdışı gözləyən qəhrəmandan söhbət gedir, nə də Əsgər kimi məhv olandan.

Və sonluq:

Kamal Abdullanın pyesi Azərbaycanın mənəvi topoqrafiyasıdır:
ev – boş qalıb;

zaman – parçalanıb;

səs - öldürülüb və geri qaytarılıb;

sevgi - əbədidir;

yaddaş -yeganə evdir;

oğul – ömrün, taleyin davamıdır.

İtki estetikası qayıdış estetikasına çevrilir: yox olan şey başqa biçimlərdə - səsdə, musiqidə, yaddaşda, uşaqda, məktubda geri dönür.

Bu monoqrafiya yaranın necə işlədiyini, dağıntıdan sonra mədəniyyətin necə sağ qaldığını, modern azərbaycanlı arxetipinin necə bərpa edildiyini, se vginin zamanı necə aşdığını, boşluğun necə anlama çevrildiyini, məna qazandığını göstərir.

Bu, Azərbaycanın yenidən özünə çevrilməyi öyrənməsi haqqında bir kitabdır.

Fantast yazıçı: "Yazıçıların üslubları brend kimi hüquqi şəkildə qorunmalıdır" "Pollok texnikası" - Dahiyanə üslub, yoxsa sadə uşaq oyunu? "O, şərin ən kəskin vəkilidir" - Dostoyevski niyə meşşanlardan yazırdı?