Tehranın çıxış yolu

İran BMT Təhlükəsizlik Şurasının sanksiyaları geri dönərsə, NSY-dən çıxacağı ilə hədələyir

Donald Trampın Ağ Evə qayıtması fonunda İran hakimiyyəti növbəti dəfə nüvə proqramı ilə bağlı danışıqlara hazır olduqlarını bəyan ediblər. Tehran Qərb ölkələrinin İrana qarşı tətbiq etdiyi sanksiyaların ləğvi məsələsində irəliləyişə ümid edir. Əksinə, ABŞ və onun avropalı tərəfdaşları məhdudiyyətləri sərtləşdirmək yolunu tutsalar və həmçinin BMT Təhlükəsizlik Şurasının ölkəyə qarşı sərt sanksiyalarını yenidən tətbiq etməyə imkan verən xüsusi mexanizmdən istifadə etsələr, Tehran beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində Nüvə Silahlarının Yayılmaması haqqında Müqavilə (NSY) razılaşmasından çıxmaqla hədələyir. Görünür, bu ilin oktyabrın 18-dək məsələ bu və ya digər şəkildə həllini tapacaq.

Donald Trampın ikinci müddətinin başlaması ilə İranın nüvə proqramı üzrə Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı (JCPOA) kimi tanınan beynəlxalq razılaşmanın gələcəyi ilə bağlı sual yenidən gündəmə gəlib. Yada salaq ki, 2018-ci ildə ABŞ-ı bu sıçrayışlı sazişdən ölkəsi üçün zərərli hesab edərək geri çəkən Donald Tramp olub. ABŞ-ın hərəkətlərinə cavab olaraq İran bundan sonra texnoloji potensialını və yüksək zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarını əhəmiyyətli dərəcədə artırıb ki, bu da bəzi Qərb ekspertlərinin fikrincə, ona qısa müddətdə nüvə silahı yaratmaq imkanı verir.

Eyni zamanda, Tehran hadisələrin sırf dinc xarakter daşımasından danışır və danışıqlara açıq olduğunu nümayiş etdirir. “Biz həmişə danışıqlara hazırıq. Əgər digər tərəflər də hazırdırsa, o zaman danışıqların baş tutacağına və nəticə verəcəyinə inanırıq”, - İranın xarici işlər nazirinin müavini Kazem Gharibabadi çərşənbə axşamı jurnalistlərə bildirib. “Ən ağlabatan yol sanksiyaların ləğvi ilə bağlı danışıqlara başlamaqdır. İran diplomatı qeyd edib ki, bu, düzgün yoldur.

Yeni Amerika administrasiyasının belə bir dialoqda nə dərəcədə maraqlı olduğu hələ çox aydın deyil. Senatda dinləmələr zamanı Marko Rubio (sonradan ABŞ dövlət katibi kimi təsdiq olundu) Vaşinqtonun Tehranla danışıqlara hazır olacağını, lakin güclü mövqedən çıxış edəcəyini açıq şəkildə bildirib. “Hesab edirəm ki, biz regionda təhlükəsizliyi və sabitliyi təmin etməyə imkan verəcək istənilən razılaşmalara açıq olmalıyıq, lakin eyni zamanda uzaqgörən olmalıyıq. İran rejiminə etdiyimiz hər hansı güzəştə gedəcəyik, iranlılar keçmişdə olduğu kimi, hərbi potensiallarını artırmaq və Hizbullahı və onunla əlaqəli digər təşkilatları yenidən himayə etməyə, dominant regional gücə çevrilməyə çalışırlar", deyib. Onun qiymətləndirməsində, regionda baş verən son hadisələr və Qərbin sanksiyalarının nəticələrinə görə, “İran və onun rejimi indi bəlkə də heç vaxt olmadığı qədər zəifləyib” və Vaşinqton bu “fürsət pəncərəsindən” istifadə edərək Tehranın “təhdid altında” qalmamasını təmin etməlidir. Belə şəraitdə İran nüvə silahı əldə etməyəcək, ABŞ və İsraili təhdid etməyəcək. Marko Rubio 2018-ci ildən sonra Amerikanın İrana qarşı tətbiq etdiyi birtərəfli sanksiyaları yumşaltmağa və ya ləğv etməyə hazır olduğunu açıqlamayıb.

Bundan başqa, o xatırladıb ki, JCPOA-nın iştirakçısı olaraq qalan Avropa ölkələri (Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya) Tehranın nüvə sazişinin şərtlərini yerinə yetirməməsi halında, bu il oktyabrın 18-dək nüvə proqramına başlamaq imkanına malikdir. BMT Təhlükəsizlik Şurasının İrana qarşı sanksiyalarının snapback mexanizmi adlanan vasitə ilə avtomatik bərpası proseduru nəzərdə tutulur. Oktyabrın 18-dən sonra, JCPOA-nı dəstəkləyən 2015-ci il qətnaməsinin müddəti başa çatdıqdan sonra, Rusiya və Çin onlara mane ola biləcəyi üçün İrana qarşı beynəlxalq sanksiyaların bərpası faktiki olaraq mümkün olmayacaq. Marko Rubionun çıxışına əsasən, Vaşinqton hesab edir ki, BMT Təhlükəsizlik Şurasının sanksiyalarının geri qaytarılması təhlükəsi Tehrana təzyiq üçün təsirli vasitədir və ondan mümkün olan halda istifadə etmək lazımdır.

JCPOA 2015-ci ilin iyul ayında İran və altı beynəlxalq vasitəçi (Böyük Britaniya, Almaniya, Çin, Rusiya, ABŞ və Fransa) tərəfindən razılaşdırılıb. Razılaşmaya əsasən, Tehran beynəlxalq və birtərəfli sanksiyaların ləğvi müqabilində nüvə proqramını məhdudlaşdırmağa razılaşıb. Onun 300 kq-dan çox olmayan maksimum 3,67% zənginləşdirilmiş uranın olması gözlənilirdi ki, bu da dinc məqsədlər üçün kifayətdir. Lakin 2018-ci ildə ABŞ Donald Trampın qərarından sonra İrana qarşı sanksiyaları bərpa edərək JCPOA-dan çıxdı. Bir il gözlədikdən sonra Tehran uranın zənginləşdirilməsi səviyyəsinin artırılması və ehtiyatlarının artırılması da daxil olmaqla, JCPOA çərçivəsində üzərinə götürdüyü bir sıra öhdəliklərdən imtina etməyə başlayıb. 2021-ci ilin yazında Co Bayden vəzifəyə gəldikdən sonra tərəflər sövdələşməni bərpa etmək üçün danışıqlara başladılar. Lakin 2022-ci ilin payızına qədər proses faktiki olaraq iflic oldu.

Keçən il Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin baş direktoru Rafael Grossi JCPOA-nı “boş bir qabıq”, “heç kəsin əməl etmədiyi bir razılaşma” adlandırıb. Çərşənbə axşamı o, tezliklə Tramp administrasiyası ilə İranın nüvə proqramını müzakirə etmək niyyətində olduğunu bildirib. Rafael Qrossinin sözlərinə görə, ABŞ bu problemin həllində əvəzsiz oyunçu olaraq qalır. “Biz İranın nüvə proqramı ilə nə edəcəyimizə qərar verməliyik. Əlbəttə ki, müharibə istisna olmaqla, biz yeni müharibələr istəmirik”, prezident Tramp belə deyib.

Eyni zamanda, Amerika və İsrail mediası mənbələrə istinadən yazır ki, 47-ci prezidentin sülhsevər bəyanatlarına baxmayaraq, ABŞ-ın yeni administrasiyası İranın nüvə obyektlərinə zərbələri qəbul etməyə kifayət qədər hazırdır və buna İsrail çox sevinir. Bu mövzunun Donald Trampla İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu arasında yaxın gələcəkdə gözlənilən görüşündə əsas olacağı iddia edilir.

İran hakimiyyəti bu cür hərəkətlərə “qətiyyətli cavab” verilməklə hədələyib. Eyni zamanda, İran medianın məlumatına görə, JCPOA-da qalan Avropa ölkələrini snapback proseduruna başlamaq üçün istənilən cəhdə sərt reaksiya ilə bağlı xəbərdarlıq edib. İran Xarici İşlər Nazirliyi açıq şəkildə bildirib ki, müzakirəyə ölkənin NSY-dən çıxması da daxil ola bilər. İran Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü İsmayıl Bagai jurnalistlərə deyib: “Əgər bu rıçaqdan (snapback) İrana təzyiq etmək üçün istifadə edilərsə, bizim cavabımız müqayisəli olacaq – mahiyyət etibarı ilə İranın müəyyən razılaşmalarda qalmasına heç bir səbəb olmayacaq”.

Rusiya hakimiyyəti topun hazırda Vaşinqtonun meydançasında olduğunu düşünür. “ABŞ-ın mövqeyinin necə olacağı, JCPOA-dan çıxmasının və “maksimum təzyiq” kampaniyasının tətbiqinin ABŞ-ın gözlədiyi nəticələrə birbaşa zidd nəticələrə gətirib çıxardığını etiraf edib-etməyəcəyi hələ də bəlli deyil. Baxaq görək, Ağ Ev siyasi həll və ağlabatan maraqlar balansı axtarmağa hazırdırmı, bunsuz müsbət nəticə gözləmək mümkündürmü? Rusiyanın Vyanadakı beynəlxalq təşkilatlarda daimi nümayəndəsi Mixail Ulyanov “Tehran Times” qəzetinə müsahibəsində deyib: “Yəqin ki, vəziyyətin iki-üç aya aydınlaşacağını gözləmək olar.

Tehran nüvə obyektlərində təhlükəsizliyi gücləndirir

Bu arada, ABŞ-ın yeni administrasiyasının İranla ciddi və bərabərhüquqlu dialoqa hazır olduğunu göstərən heç bir siqnal görünmür. ABŞ-ın yeni administrasiyasının üzvlərinin İran və İranın nüvə proqramı ilə bağlı bu günə qədər, o cümlədən Donald Trampın vəzifəyə başlamasından əvvəl verdiyi bəyanatları konstruktiv və məhsuldar danışıqlar üçün əsas hesab etmək olmaz. Əksinə, əks ssenarinin reallaşması ehtimalının yüksək olmasından – Donald Trampın Ağ Evə qayıtmasından sonra ilk aylarda İrana təzyiqin artmasından danışa bilərik. Yeni administrasiyanın bunu istəməsi riski var. ABŞ Yaxın Şərqdə baş verən son hadisələrdən və Vaşinqtonun İranın zəifliyi ilə bağlı açıq-aydın görünməsindən istifadə edəcək və Tehranın qəbul etməyə hazır olacağından çox tələblər irəli sürəcək.

Belə şəraitdə çox güman ki, Avropa ölkələri Birləşmiş Ştatların dəstəyi ilə BMT Təhlükəsizlik Şurasının İrana qarşı sanksiyalarını bərpa etmək üçün JCPOA çərçivəsində snapback mexanizmindən istifadə etməyə çalışacaqlar ki, bu da vəziyyəti daha da pisləşdirə bilər. Böhran İranı NSY-dən çıxmağa sövq edər. Görünür, hadisələrin bu cür inkişafı İranın qonşuları - Rusiyanın, o cümlədən Türkiyə və Səudiyyə Ərəbistanı kimi ölkələrin uzunmüddətli maraqlarına cavab vermir. Tərəflərin hər biri nüvə siyasətinə yenidən baxması üçün ABŞ-ı təhrik etmək iqtidarındadır.

Onlar İran atomunu parçalamaq istəyirlər

İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu yaxın vaxtlarda Vaşinqtona səfər edə bilər, İsrailin ABŞ-dakı səfiri Maykl Hersoq deyib. Bu, yeni administrasiya Ağ Evə gəldikdən sonra iki müttəfiq arasında münasibətlərin istiləşməsinin əlamətlərindən biri olacaq. Birincisi ilə münasibətlər əvvəlcə cənab Netanyahunun hüquq sistemindəki islahatları, sonra isə Qəzza zolağındakı müharibə ilə çətinləşdi. İran ətrafında vəziyyətin səfərin gündəliyinin əsas mövzularından biri olacağı gözlənilir. Mənbələrin məlumatına görə, ABŞ-ın 47-ci prezidenti Donald Trampın komandası hesab edir ki, indi İslam Respublikasının nüvə infrastrukturuna zərbə endirmək üçün ən yaxşı vaxtdır. İsraildə bununla tamamilə razılaşırlar.

Benyamin Netanyahunun yaxın həftələrdə Vaşinqtona gələ biləcəyini Michael Herzog da Axios-a açıqlamasında bildirib. “Bu məsələ ilə bağlı müzakirələr davam edir, lakin hələlik yekun tarix yoxdur. Nə olursa olsun, İsrail hökumətinin başçısı Amerikanın 47-ci prezidenti ilə üzbəüz görüş keçirən ilk xarici liderlər sırasında ola bilər”, o, aydınlıq gətirib.

Ynet portalı xəbər verir ki, şəxsi söhbətlərində cənab Tramp qeyd edib ki, İsrailin baş naziri Ağ Evə ilk dəvət alanlardan biri olmalıdır. Bu, münasibətlərin istiləşməsinə işarə olacaq. İsrailin hakim koalisiyası 2023-cü ilin yanvarında məhkəmə sistemində mübahisəli islahatlara başladıqdan sonra iki müttəfiq arasında münasibətlər pozulub. Qəzzadakı müharibənin nəticələri vəziyyəti daha da pisləşdirdi. ABŞ-ın 46-cı prezidenti Co Baydenin administrasiyası nümayişkaranə şəkildə cənab Netanyahunu Ağ Evə dəvət etməyi gecikdirdi.

Uzun müddət Vaşinqtonun əsas həmkarı baş nazirin tənqidçisi, indi keçmiş müdafiə naziri Yoav Qalant idi. Lakin Joe Biden getdiyindən, cənab Netanyahuya Vaşinqtonla əvvəlki yaxın və etibarlı münasibətləri bərpa etməyə heç nə mane ola bilməz. İsrail hər şeydən əvvəl cənab Trampdan bir tonluq bombanın tədarükünə qoyulan qadağanı aradan qaldıracağını gözləyir. Qadağa əvvəlki administrasiya tərəfindən İsrail Müdafiə Qüvvələrinin (IDF) Qəzza zolağındakı hədəflərə ayrıseçkilik etmədiyi hücumlarına cavab olaraq qoyulub.

Yəhudi dövlətinin hakimiyyəti də müdafiə sektorunda növbəti onillik anlaşma memorandumuna xüsusi ümidlər bəsləyir. ABŞ-ın keçmiş prezidenti Barak Obamanın dövründə imzalanmış sənədin hazırkı variantı İsrailə illik 3,8 milyard dollar hərbi yardımın ayrılmasını nəzərdə tutur və bu memorandumun müddəti 2028-ci ildə başa çatır və İsrail bundan heç də az səxavətli olmayan dəstək zəmanəti almağa ümid edir.

Amma çox güman ki, İran İsrail baş nazirinin ABŞ-a gözlənilən səfəri zamanı gündəmin əsas bəndi olacaq. İslam Respublikası oktyabrın 26-da İsrailin "Tövbə günləri" əməliyyatından sonra öz hava məkanını qorumaq üçün mübarizə aparır. Ağ Evin milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Mike Walz CBS telekanalında bildirib ki, “indi əsas qərarlar qəbul etmək vaxtıdır".

Eyni televiziya kanalına müsahibəsində senator Lindsey Graham deyib ki, o, cənab Trampla İranın nüvə infrastrukturunun dağıdılması üzrə əməliyyatın təfərrüatlarını və vaxtını müzakirə etməyə başlayacaq, geniş yayılmış rəyə görə, son zamanlar təhlükə xeyli artıb. Respublikaçı təklif edir ki, hərbi kampaniya ABŞ-ın dəstəyi ilə İDF təyyarələri tərəfindən həyata keçirilə bilər.

Lakin məlumdur ki, ölkənin nüvə infrastrukturu yaxşı möhkəmləndirilib və yerin altında yerləşir. Onu çıxara biləcək yeganə vasitə ABŞ istehsalı olan GBU-57, çəkisi 13 tondan çox olan bunker bombasıdır. O, İDF-nin xidmətində deyil, ona görə də güclü ssenarinin tərəfdarları İsrailə bu cür silahlara giriş verməkdə maraqlıdırlar. Yüksək rütbəli avropalı diplomat “Əl Ərəbiyyə”yə bildirib ki, İsrail rəhbərliyi artıq İrana zərbə endirmək üçün fundamental qərar verib. Onun sözlərinə görə, belə bir addım son bir neçə ayda Yaxın Şərqdə baş verən hadisələrdən sonra təsdiqlənib. Bu, açıq-aydın Livanda Tehranın nəzarətində olan Hizbullah qruplaşmasının zəiflədilməsi, eləcə də Suriyada İrana sadiq hökumətin süqutu deməkdir.

İslam Respublikasının qoşunlarının son həftələrdə qurudan və havadan hücumları dəf etmək üçün məşq etdiyi hərbi təlimləri davam etdirməkdən başqa çarəsi yoxdur. Bundan əlavə, İran hakimiyyəti nümayiş etdirir ki, bəzi kritik hərbi infrastrukturlar düşmən üçün əlçatmazdır. Belə ki, dövlət mediası bu yaxınlarda İranda yeraltı yerləşən yeni hərbi-dəniz bazasının açılması barədə məlumat yayıb. Layihənin ideyasını şərh edən İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun Ali Baş Komandanı Hüseyn Səlami qeyd edib ki, “yeraltı şəhər” ölkənin mövcud imkanlarının yalnız kiçik bir hissəsidir.

V.VƏLİYEV