Türk dünyası bütövləşir ANALİTİK

TDT Zəngəzur dəhlizinin tikintisinə dəstək verir

Oktyabrın 6-7-də Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) 12-ci Zirvə Toplantısı keçiriləcək. Təşkilatın üzvü olan ölkələrin liderləri türk dünyasında sabitlik və əməkdaşlığın artan aktuallığını vurğulayaraq “Regional Sülh və Təhlükəsizlik” mövzusunu müzakirə edəcəklər. Bu barədə sentyabrın 29-da TDT beyin mərkəzlərinin Bakıda keçirilən konfransında təşkilatın baş katibinin müavini Ömər Kocaman məlumat verib. O, qlobal dəyişikliklər kontekstində türk dövlətləri arasında əməkdaşlığın və inteqrasiyanın xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulayıb.

Sentyabrın 29-da Bakıda TDT beyin mərkəzlərinin ənənəvi 11-ci “Türk Dövlətləri Təşkilatı Qlobal Qeyri-müəyyənlik Kontekstində Regional Aktor kimi” adlı konfrans keçirilib. Beyin həmləsi sessiyası adətən qarşıdan gələn sammit ərəfəsində keçirilir. Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin (BMTM) İdarə Heyətinin sədri Fərid Şəfiyev çıxışında vurğulayıb ki, son illər həm TDT üzvlərinin sayı, həm də onun regional və qlobal səviyyədə nüfuzu xeyli artıb: "Bu gün biz əminliklə deyə bilərik ki, TDT həqiqətən də regionda sülh və əməkdaşlığa tam xidmət edir. Digər regional təşkilatlardan fərqli olaraq, TDT çərçivəsində əməkdaşlıq e-keyfiyyət prinsipinə əsaslanır".

Ömər Kocaman təşkilatın inkişafı üçün əsas vektorları açıqlayıb: "Türk dünyasının geniş coğrafiyası, güclü hərbi potensialı, zəngin resursları, nəqliyyat dəhlizləri və gənc əhalisi var. Biz TDT -ni qlobal səhnədə nüfuzlu oyunçu və güc mərkəzinə çevirmək üçün səylərimizi birləşdirməliyik". O, Azərbaycanın türk dünyasında, xüsusilə ticarət, nəqliyyat və logistika sahələrində körpü rolunu oynayan xüsusi rolunu vurğulayaraq, hazırkı müzakirələrin qarşıdan gələn sammitə hazırlıq işlərinə mühüm töhfə verəcəyinə əminliyini ifadə edib.

Macarıstan da öz növbəsində türk ölkələrinin Avropa və Avropa Birliyinə inteqrasiyası üçün körpü olmağa hazırdır. Bunu Macarıstan Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Laszlo Vasa deyib. "Orta Dəhliz (Trans-Xəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi) həm Şərq-Qərb, həm də Şimal-Cənub regionları üçün körpü rolunu oynayacaq", - macar ekspert bildirib.

Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti yanında Qazaxıstan Strateji Araşdırmalar İnstitutunun direktoru Jandos Şaymərdanov Orta Dəhlizi sadəcə nəqliyyat marşrutu kimi deyil, qlobal qeyri-müəyyənlik şəraitində sabitliyi gücləndirən “Türk diplomatiyasının və nəqliyyat əlaqəsinin simvolu” kimi görür. O qeyd edib ki, Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişinin ABŞ-da tarixi paraflanması türk dünyasının ortaq qələbəsidir, belə ki, açıq sərhədlər və uyğunlaşdırılmış prosedurlar münaqişə potensialını azaldır və əməkdaşlığın faydalarını artırır. Şaymərdanov, həmçinin Xəzər-Qara dəniz “ikili dəhlizi” yarada biləcək Qara dəniz üzərindən yaşıl dəhliz və Azərbaycan və Qazaxıstan arasında fiber-optik xətt kimi enerji və rəqəmsal layihələrin əhəmiyyətini vurğulayıb. “Birgə infrastruktur ortaq maraqlar yaradır”, - deyə o, qeyd edib ki, bu sahələrdə qarşılıqlı asılılıq etimadı gücləndirir və zəifliyi azaldır.

Açıq sərhədlər həm də Zəngəzur layihəsinin həyata keçirilməsinə imkan yaradır. Türkiyə artıq 224 kilometrlik Qars-Diluci dəmir yolu xəttinin tikintisinə başlayıb ki, bu da Türkiyənin dəmir yolu şəbəkəsini Ermənistan vasitəsilə Azərbaycanın Naxçıvan bölgəsi ilə birləşdirəcək. Xəzər Strateji Araşdırmalar İnstitutunun rusiyalı eksperti Aleksandr Karavayevin fikrincə, bu xətt Azərbaycan, Ermənistan və Türkiyə arasında subregional əməkdaşlığın mühüm elementinə çevriləcək, ticarət dövriyyəsinin artırılmasına, regionda mövcud və perspektiv sənaye zonaları arasında kommunikasiyaların sıxlığının artırılmasına şərait yaradacaq.

Eyni zamanda, regional logistikanın əlavə sahələrinin inkişafı, o cümlədən Xəzər dənizində birgə bərə xidmətinin həyata keçirilməsi üzərində işlər davam edir. Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevin Azərbaycana son səfəri zamanı birgə bərələrin işə salınmasına dair memorandum imzalanıb. Türkiyənin də bu layihədə iştirakı gözlənilir. Türk Dövlətləri Təşkilatının baş katibinin müavini Mirvohid Əzimovun sözlərinə görə, bu üçtərəfli mexanizmin həyata keçirilməsi Xəzər dənizi ilə yük daşımalarını əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq və regionun infrastruktur əlaqələrini gücləndirəcək.

Mirvohid Əzimov Zəngəzur Dəhlizini Mərkəzi Asiyanı Avropa ilə birləşdirən “əhəmiyyətinə görə Boğaziçi ilə müqayisə olunan əsas nəqliyyat arteriyası” adlandırıb. Türkiyə ilə Azərbaycanı birləşdirən Ermənistandan Naxçıvana marşrut birbaşa şərq-qərb əlaqəsi yaradır, logistika xərclərini azaldır və prosedurları sadələşdirir. Əzimovun sözlərinə görə, dəhlizin açılması bütün türk dünyası üçün prinsipial əhəmiyyət kəsb edir və Azərbaycanı Avrasiyanın əsas tranzit mərkəzinə çevirəcək.

ABŞ da Zəngəzur marşrutuna qoşulmaq istəyir, orada qaz kəməri çəkməyi planlaşdırır. "Azərbaycanın zəngin enerji resursları var və mən hesab edirəm ki, Ermənistan və Azərbaycanı birləşdirə biləcək cənub sərhədindəki dəhliz ölkədən Avropaya daha çox təbii qaz çatdıra bilər. Bu, son dərəcə vacibdir. "Azərbaycanın enerji ehtiyatlarının inkişafı və onların Rusiyadan yan keçərək qlobal bazarlara, xüsusilə də Avropa və Qərb bazarlarına genişlənməsi ölkələrimiz arasında gələcək əməkdaşlıq üçün geniş imkanlar yaradır", - ABŞ ikitərəfli enerji naziri ilə ABŞ arasında ikitərəfli sazişin imzalanması zamanı deyib.

Özbəkistanın Strateji və Regionlararası Araşdırmalar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Azizjon Kərimov bəyan edib ki, Özbəkistan Azərbaycanla yanaşı, Orta Dəhlizə əsas iqtisadi körpü kimi baxır. "Bu, təkcə tranzit marşrutu olmamalıdır. Türk dünyası mövcud potensialından istifadə edərək əməkdaşlığı inkişaf etdirməli, birgə iqtisadi layihələr həyata keçirməlidir", - Kərimov vurğulayıb.

Özbəkistan üçün Türk Xalqlarının Birləşmiş Ərazisi (TXBƏ) Rusiya və Çindən sonra üçüncü ən böyük ticarət tərəfdaşıdır (illik təxminən 10 milyard dollar). Sənayenin, yüngül sənayenin, yeyinti istehsalının inkişafına, yüksək əlavə dəyərli məhsulların istehsalına üstünlük verilir. Kərimov həm də sənaye və xammal potensialını, eləcə də insan kapitalını birləşdirərək regionun iqtisadi məkanını gücləndirəcək müştərək türk brendinin yaradılmasında potensial görür.

Özbəkistan Prezidenti yanında Strateji və Regional Araşdırmalar İnstitutunun direktor müavini Şəfoat Nurullayeva iqtisadi əməkdaşlığın intensivləşdirilməsi ilə bağlı təkliflər irəli sürüb. O, prezident Mirziyoyevin ticarət mübadiləsini genişləndirmək təşəbbüslərinin əhəmiyyətini vurğuladı və Özbəkistan ərazi icmalarını (TDT) öz coğrafi üstünlüklərindən istifadə etməyə çağırıb. Nurullaeva həmçinin bəyan edib ki, Özbəkistan noyabr ayında Daşkənddə TDT-yə üzv ölkələrin beynəlxalq forumuna ev sahibliyi edəcək.

V.VƏLİYEV