Ürünq Ayıqsıt: Türk mifologiyasında bərəkət və ilahi güc

Zəhra HƏSƏNOVA
Araşdırmaçı

Türk mifologiyası zəngin və qədim inanc sisteminə sahibdir. Bu mifologiya, xüsusilə qadın obrazlarının mərkəzdə dayandığı, təbiət, həyat və bərəkətin qoruyucuları olaraq təsvir edildiyi bir quruluşa əsaslanır. Türk inanc sistemində qadınlar yalnız ailə və cəmiyyətin əsas dayaq nöqtələri deyil, həm də təbiət güclərinin, həyatın və məhsuldarlığın ilahi simvolları və təmsilçiləridir. Qədim türk inancında qadın fiqurları, əksər hallarda, öz gücləri ilə təbiət hadisələrinə, həyatın qorunmasına və məhsuldarlığa təsir edən varlıqlardır. Bu varlıqlar həm ilahi, həm də fövqəltəbii xüsusiyyətlərə malikdirlər və bəzən insan dünyası ilə təbiət arasında bir körpü rolunu oynayırlar.

Türk mifologiyasının ən mühüm qadın simvollarından biri olan Umay Ana həyatın yaradılışı və qorunması ilə əlaqələndirilir. O, təbiətin və insan həyatının qoruyucusu kimi təsvir edilir. Əfsanələrə görə, Umay Ana, həyatın başlanğıcı və bərəkətin simvoludur. Onun vasitəsilə, qadınlıq və analıq yalnız ailə və cəmiyyət üçün deyil, həm də təbiətin dövrü və tarazlığını təmin etmək üçün əsas amillərdən biri kimi qəbul edilir.

Bununla yanaşı, BörüAna tülkü və canavarlarla əlaqələndirilən, həm qəhrəmanlıq, həm də güc simvolu olan bir qadın obrazıdır. O, xüsusilə müharibə və döyüş sahələrində strategiyanın mühafizəsi və qorunmasına dair təsir gücünü təmsil edir. Börü Ana, həm də həyatın və təbiətin sərtliyini və çətinliklərini simvolizə edərək, qadının gücünün və iradəsinin səmərəli şəkildə təbiət hadisələrinə müdaxilə edə biləcəyini göstərir. Onun bu rolunu, həm təbiət qanunlarına, həm də insan həyatına olan müdaxiləsi ilə əlaqələndirmək mümkündür.

Qadın fiqurları, yalnız ailə və cəmiyyəti deyil, həm də təbiət və onun qanunlarını qorumağa çalışan ilahi varlıqlar olaraq ortaya çıxır. Onlar bəzən həyatın başlanğıcı, bəzən isə onun bərpası və qorunması üçün mühüm bir vasitə kimi qəbul edilir. Bu inanc qadının yalnız insan cəmiyyətində deyil, təbiətin özündə də bərpaedicilik rolunu oynadığını göstərir. Türk mifologiyasında qadınların bu mühüm rolu, qadınların gücünü, iradəsini və təbiətə olan dərin bağlılıqlarını vurğulayır.

Ürünq Ayıqsıt, Yakut mifologiyasının əsas qadın fiqurlarından biri olaraq xüsusilə diqqəti cəlb edir. "Ürünq" sözü ağ və bəyaz rəngi, "Ayığ" isə "ay" (yaratmaq) kökünü daşıyaraq yaradıcı mənasını bildirir. Hərfi tərcüməsi "Ağ yaradıcı qadın" və ya "Parlaq ağ tanrıça" olaraq verilir. Bu obraz Həyat Ağacı ilə sıx bağlıdır və yeni doğulan körpələrə həyat vermək gücünə malikdir. Bəzi mənbələrə görə, Ayıqsıt doğumdan sonra ilk üç gün ərzində ananın yanında qalır. Bu müddət ərzində o, göydən bəyaz rəngli su (həyat suyu) gətirərək qadının üzünə tökür, beləliklə pis ruhları uzaqlaşdırır. Eyni zamanda, göydən aldığı xüsusi bir qut ilə yeni doğulmuş körpəyə can verir. Bu aktın müqabilində Yakutlar çadırlarında onun şərəfinə ət və yağla dolu qablar qoyur, qurbanlar kəsirlər.

Tanrıça Ayıqsıt yalnız insanları deyil, həm də heyvanları və onların balalarını qoruyur. Gözəllik və yaradıcılığın təmsilçisi olaraq, Ürünq Ayıqsıtın göyün üçüncü qatında yaşadığına inanılır. Bu səbəbdən onu çox vaxt şumer mifologiyasındakı İştar və yunan mifologiyasındakı Afrodita ilə müqayisə edirlər. Onun aparıcı simvolu qu quşudur. Bir yakut əfsanəsində deyilir ki, bu tanrıça ağ tülünü üzərinə saldıqda qu quşuna çevrilir, tülünü çıxardıqda isə gənc bir qıza dönüşür. “Dədə Qorqud” dastanındakı Tülü Quş obrazı da məhz onunla – tanrıça Ayıqsıtla əlaqələndirilir. Ümumilikdə, türk mifologiyasında Umay və digər qadın obrazlarının simvolu olan su quşları (durna, qaz, qu quşu və s.) Ayıqsıtın təbiətini və qüdrətini simvolizə edir. Məşhur ərəb səyyahı İbn Fadlan da başqırdların durnaya olan sitayişindən yazaraq Ayıqsıtın türk mədəniyyətindəki təsirini şəkildə göstərir.

Başqa bir əfsanəyə görə, Ayıqsıt öz sarayında xüsusi ruhlar tərəfindən qorunur. Hər il, şamanlar yayda ağ, qışda isə qara geyinərək Ayıqsıt bayramını qeyd edirlər. Türklər üçün müqəddəs və əvəzolunmaz heyvanlardan biri olan at da bu tanrıça ilə sıx əlaqələndirilir. O, zaman-zaman gümüş rəngli atına minərək yer üzünü dolaşır, bütün qadınlara, uşaqlara və canlılara yardım edir. Lakin əxlaqi dəyərlərini unudan və öz xalqından uzaqlaşan qadınlara kömək etməyəcəyini bildirərək onları öz talelərinin axarına buraxır. Bu, Ayıqsıtın yeganə və dəyişməz qanunudur.

Türk mifologiyası, zəngin və müxtəlif inanc sistemlərinə sahib olduğu kimi, qadın obrazlarının da çoxsaylı və çoxşaxəli olduğunu göstərir. Ayıqsıt Xatun, Ayıqsıt Ana və Ayıqsıt Xan adları ilə tanınan bu fiqur, yalnız yakutlar arasında deyil, həm də Orta Asiya və altay türkləri arasında sevgi, gözəllik və təbii gücün simvolu olaraq qəbul edilir. Ayıqsıt, özünün unikal xüsusiyyətləri ilə türk mifologiyasında xüsusi bir yer tutur. Bu obrazın təbiətin müxtəlif aspektlərinə, xüsusən də həyatın gözəlliyinə və işığına olan dərin təsiri vurğulanır.

Ayıqsıt Xatun və onunla əlaqəli miflər, yalnız onun cazibədarlığını və gözəlliyini deyil, həm də onun gücünü və yüksək mövqeyini təmsil edir. Miflərə görə, Ayıqsıt qədim türk əfsanələrində, xüsusən də Ürünq AyığToğon ilə evliliyi ilə xatırlanır. Bu evlilik, iki qüdrətli və müdrik varlığın birləşməsi kimi təsvir edilir və türk mifologiyasının şərtlərinə görə, onların arasında qurulan əlaqə bərəkət və harmoniyanı təmin edir. Ayıqsıtın bu kimi obrazlarla əlaqələndirilməsi, onun həyatın və təbiətin müxtəlif aspektlərinə müdaxilə etmək gücünü göstərir.

“Oğuz Xaqan” dastanında isə Ayıqsıt, daha çox işıq və göy qüvvələri ilə əlaqələndirilir. Ayıqsıt, işıq vasitəsilə göydən yerə endirilən bir qadın olaraq təsvir edilir. Bu təsvir onun ilahi və qeyri-adi bir mövqeyə sahib olduğunu göstərir, çünki o, işıq vasitəsilə və göy qüvvələrinin müdaxiləsi ilə dünyaya gəlir. Bu, Ayıqsıtın həm bəşəriyyətin yaradılışı ilə, həm də təbiət hadisələri ilə bağlı xüsusi rolunu vurğulayan bir simvolizmdir.

Bir digər mühüm cəhət isə Ayıqsıtın Ülgənin yaradılış prosesindəki rolu ilə bağlıdır. Ülgən, qədim türk inancına görə, dünyanı yaradan tanrıdır. Ayıqsıtın, Ülgən dünyanı yaradarkən "Göy Ana" adlandırılan bir mifik varlıqdan güc aldığı bildirilir. Bu, Ayıqsıtın tanrılar aləmindəki yüksək mövqeyini və onun yalnız bəşəriyyətə deyil, həm də göy qüvvələrinə olan yaxınlığını göstərir. "Göy Ana" obrazı, Ayıqsıtın ilahi bir varlıq olaraq həm təbiət, həm də həyat qüvvələrini təsir edə bilən bir rol oynadığını sübut edir. Bu da onun gücünün, bir qadın obrazı olaraq kişilərdən daha üstün bir mövqedə olduğunu göstərən mühüm bir simvolik elementdir.

Ayıqsıt, türk mifologiyasındakı qadın tanrıçalar arasında bənzərsiz bir yer tutur. O, sevgi, gözəllik, işıq və təbiətin tarazlığını simvolizə edərək, həm də məişət, həm də təbiət hadisələrindəki ilahi müdaxilələri ilə öz gücünü nümayiş etdirir. Bu cəhətlər, onu yalnız Orta Asiya və altay türkləri arasında deyil, həm də türk mifologiyasının bütünlükdə vacib bir fiquru halına gətirir. Ayıqsıtın obrazı, qadınlıq və ana rolu ilə əlaqədar müsbət təsvirləri ilə türk mifologiyasının əhəmiyyətli bir parçasıdır. Bu, onun əvəzolunmaz yerini daha da möhkəmləndirir və türk mədəniyyətinin dərinliklərində öz izini buraxır.