Uşaq bağçası və şəxsiyyətin sərhədləri ARAŞDIRMA

Uşağın bağçaya başlaması sadəcə təhsil prosesi deyil, onun ilk sosial çevrəyə çıxışı, yəni ailə dairəsindən kənarda özünü tanıması deməkdir. Ev şəraiti uşağın emosional təhlükəsizlik mərkəzidir, bağça isə onu yeni münasibətlərə, yeni rollara və yeni davranış normalarına uyğunlaşdıran mühitdir. Bu iki mühit arasındakı fərq uşağın gələcək həyatına təsir edən mühüm psixoloji mərhələ yaradır. Bağçaya gedən uşaq dünyanı yalnız ailəsinin gözü ilə yox, yaşıdlarının reaksiyaları və müəllimlərin davranışı vasitəsilə də tanımağa başlayır. Gedməyən uşaq üçün isə bu proses gecikmiş şəkildə, çox zaman məktəb dövründə baş verir.

Bağça sosial davranışın formalaşma məkanıdır

Bağçaya davam edən uşaqların sosial davranışları daha çevik olur. Uşaq orada paylaşmağı, növbə gözləməyi, qrup içində öz sözünü deməyi və lazım olanda geri çəkilməyi öyrənir. Bu bacarıqlar ev şəraitində tam inkişaf etmir, çünki evdə uşaq çox vaxt diqqətin mərkəzində olur və rəqabət azdır. Bağça uşağın “mən və başqaları” düşüncəsini formalaşdırır. Uşaq anlayır ki, o tək deyil, hər bir insanın öz hissəsi, hüququ və həddi var. Bunun nəticəsində empatiya və əməkdaşlıq kimi keyfiyyətlər təbii şəkildə yaranır.

Bağçaya getməyən uşaqlarda isə sosial münasibət təcrübəsi daha az olur. Onlar bəzən qrup içində qərarsız, çəkingen və ya əksinə, həddindən artıq iddialı davranış göstərə bilirlər. Çünki sosial sərhədləri ilk dəfə məktəbdə öyrənmək daha çətin və emosional baxımdan daha yüklü olur.

Dilin inkişafı və ifadə bacarığı

Bağça mühiti uşaqların dil inkişafı üçün ən əlverişli sahələrdən biridir. Uşaq orada həm yaşıdlarının, həm müəllimlərin nitqini müşahidə edir və həmin nitq modelinə uyğun olaraq öz cümlələrini qurur. Araşdırmalar göstərir ki, bağçaya gedən uşaqlar orta hesabla daha zəngin söz ehtiyatına sahib olur və fikirlərini daha aydın ifadə edə bilir.

Ev şəraitində böyüyən uşaq isə adətən yalnız ailə üzvlərinin dil modelindən təsirlənir və ifadə dairəsi məhdud qala bilir. Danışıq çox vaxt ehtiyac əsasında formalaşır, halbuki bağçada danışıq ünsiyyətdən zövq alma və paylaşma vasitəsinə çevrilir.

Emosional tənzimləmə və özünü idarə etmə

Bağçada uşaq yalnız oynamağı deyil, eyni zamanda emosiyalarını nəzarətdə saxlamanı da öyrənir. O, qəzəbləndiyi, inciyidiyi və ya həvəssizləşdiyi zaman müəllim, qrup və sosial situasiya ona yön göstərir. Uşaq başa düşür ki, hər hissə dərhal davranışa çevrilməməlidir. Bu, gələcəkdə streslə davranış bacarığının əsasını təşkil edir.

Ev şəraitində isə emosiyanı tənzimləmə çox zaman valideynin reaksiyasından asılı olur. Əgər valideyn uşağın istəyini tez yerinə yetirirsə, uşaq öz istəyini ertələməyi öyrənmir və nəticədə gələcək sosial mühitdə çətinlik çəkir.

Məktəbə uyğunlaşma mərhələsi

Bağçaya getmiş uşaq məktəbə adətən emosional və sosial cəhətdən daha hazırlıqlı olur. Çünki o artıq qrup qaydalarını, müəllim avtoritetini və dərsə oxşar fəaliyyət ritmini tanıyır. Məktəb onun üçün “ilk ayrılma” təcrübəsi deyil.

Bağçaya getməmiş uşaqda isə məktəb çox vaxt ilk böyük sosial sınaqdır. Ona həm yeni qaydaları öyrənmək, həm də emosional ayrılığı eyni anda yaşamaq çətin gəlir. Bu səbəbdən belə uşaqlarda məktəbə uyğunlaşma daha uzun çəkə bilər. Hər iki tərəf — bağçaya gedən və getməyən uşaqlar üçün — valideyn münasibəti həlledicidir. Bağçanın verdiyi sosial və emosional baza yetərlidir, amma uşaq evdə dinlənmirsə, anlaşmırsa və qəbul olunmur isə, heç bir mühit onun daxili sabitliyini tamamlaya bilməz. Əksinə, bağçaya getməyən uşaq evdə sevgi dolu, ünsiyyətli və aktiv həyat yaşayırsa, o, məktəb dövrünə də sağlam hazır ola bilər.

İnkişaf fərqini yalnız bağça müəyyən etmir — mühit və əlaqə müəyyən edir.

Fərqlər və Statistik müşahidələr

Müasir psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, bağçaya gedən uşaqların sosial uyğunlaşma səviyyəsi bağçaya getməyənlərlə müqayisədə nəzərəçarpacaq dərəcədə yüksəkdir. Məsələn, Dünya Uşaq İnkişafı Təşkilatının 2022-ci ildə apardığı geniş miqyaslı araşdırmaya əsasən, 4-6 yaş arası bağçaya davam edən uşaqların təxminən 78%-i qrup içi münasibətlərdə daha rahat, daha əməkdaşlıq yönümlü davranış təqdim edir. Eyni yaşda bağçaya getməyən uşaqlarda bu göstərici yalnız 43% təşkil edir. Bu, uşağın sosial jestləri, paylaşma davranışı və ünsiyyət niyyətinə dair ciddi fərq yaradır.

Dil inkişafı sahəsində də oxşar nəticələr müşahidə olunur. Bağçaya gedən uşaqlar gündəlik ortalama 80-120 yeni söz eşidir və aktiv olaraq istifadə edir, halbuki ev şəraitində böyüyən uşaqlarda bu rəqəm 30-50 söz arasında dəyişir. Bu fərq uşağın danışıq axıcılığı və fikrini formalaşdırma sürətinə birbaşa təsir edir. Psixoloqlar bildirir ki, 6 yaşına qədər söz ehtiyatındakı hər 200 söz fərqi, məktəb dövründə dərsləri qavrama qabiliyyətində təxminən 1,5 illik inkişaf fərqi yarada bilər. Emosional tənzimləmə sahəsində də statistik məlumatlar aydın şəkildə iki qrupu fərqləndirir. Bağçaya gedən uşaqların təxminən 64%-i qəzəb və ya məyusluq anında emosiyalarını sözlə ifadə etməyi bacarır. Bağçaya getməyən uşaqlarda isə bu göstərici 29%-ə qədər düşür. Bu, gələcəkdə problemlərin həlli zamanı davranış modellərinə təsir edir: bağçada olmuş uşaq problemi danışaraq həll etməyə meylli olur, digəri isə tez-tez ya geri çəkilmə, ya da aqressiya ilə reaksiyaya girə bilir.

Məktəbə adaptasiya mərhələsində fərqlər daha da görünür. Bağçaya gedən uşaqların təxminən 72%-i məktəbin ilk 3 ayında dərs qaydalarına uyğunlaşır. Bağçaya getməyən uşaqlarda bu uyğunlaşma müddəti orta hesabla 5-8 aya qədər uzanır. Bunun səbəbi yalnız qaydaların yeni olması deyil — uşaq həm sosial, həm emosional, həm də gündəlik ritmə uyğunlaşmanı eyni vaxtda yaşamalı olur, bu isə psixoloji yükü artırır. Digər tərəfdən, sevgi dolu, dialoq mərkəzli ailələrdə böyüyən, lakin bağçaya getməyən uşaqlar çox hallarda bu inkişaf fərqini evdə kompensasiya edə bilirlər. Yəni fərqi yalnız bağça yaratmır — əsas fərqi mühit yaradır. Əgər uşaq evdə aktiv oyunlar oynayırsa, ailə üzvləri ilə çox danışırsa və sosial təcrübə əldə edirsə, bağça fərqi azalır, amma tamamilə yoxa çıxmır — çünki yaşıdlarla münasibət yalnız qrup içində formalaşır.

Ailə mühitinin əvəzolunmaz təsiri

Araşdırmalar göstərir ki, uşağın bağçaya gedib-getməməsindən asılı olmayaraq, onun əsas emosional sabitlik mənbəyi ailə olaraq qalır. Uşağın bağçaya uyğunlaşma sürəti də, məktəb dövründə davranışı da valideynlərin ona göstərdiyi münasibətlə sıx bağlıdır. Məsələn, ABŞ Uşaq İnkişafı İnstitutunun 2021-ci il hesabatına görə, gündə ən az 30 dəqiqə uşağı ilə danışan, onun hissələrini dinləyən və davranışlarını sakit şəkildə yönləndirən valideynlərin uşaqları bağçaya iki dəfə daha sürətli uyğunlaşır.

Bu o deməkdir ki, bağça sosial bacarıqları formalaşdırır, amma həmin bacarıqların dayanıqlılığı evdə möhkəmlənir. Yəni bağça toxumu səpir, ailə isə o toxumu böyüdür.

Bağçaya getməyən uşaqlar da sevgi dolu və aktiv ünsiyyətli ailədə böyüyürlərsə, onlar bəzi sosial bacarıqları evdə qazanırlar — məsələn, danışığı, empatiyanı və duyğu tanımanı. Amma ən böyük fərq yaşıdlarla münasibət təcrübəsində qalır. Uşaq böyüklərlə danışaraq inkişaf edir — amma böyüklər onun səviyyəsində rəqabət və bərabərlik mühiti yarada bilmir. Yaşıd qarşılaşması uşağın içindəki “mən kiməm?” sualına daha real cavablar yaradır.

Təxəyyül və oyunun inkişafı

Bağçada oyun strukturlaşdırılmış və idarə olunmuş şəkildə olur. Bu, uşağın həm yaradıcılıq, həm də qayda anlayışını gücləndirir. Bağçaya gedən uşaqlar kollektiv oyun müddətini orta hesabla gündə 1,5–2 saat yaşayırlar. Bu zaman onlar obrazlar, rollar və situasiya qurmaq bacarığını inkişaf etdirirlər.

Ev şəraitində böyüyən uşaq isə çox zaman tək oyun keçirir. Tək oyun da yaradıcılıq üçün faydalıdır, amma orada sosial inkişaf elementi zəif olur. Uşaq oyunu öz fantaziyasına görə qurur və onunla mübahisə edən, fikir dəyişdirən və ya oyunu inkişaf etdirən başqa uşaq olmadığı üçün oyunun xətti tez birnəfəsə bitir.

Psixoloji araşdırmalar göstərir ki, kollektivi oyun təcrübəsi yaşayan uşaqların problem həll etmə bacarığı təxminən 26% daha yüksəkdir. Çünki oyun zamanı: Uşaq vəziyyəti dəyişdirməyi öyrənir, məhrumiyyətə dözməyi bacarır, alternativ həll yolları axtarır. Bu bacarıqlar gələcəkdə dərsləri və həyatı öyrənmə sürətinə təsir edir.

Şəxsiyyətin formalaşmasında erkən sosial mühitin rolu və müəllim-uşaq münasibətinin psixoloji çəkisi

Uşaq 3–6 yaş arasında şəxsiyyətinin əsas strukturunu formalaşdırır. Bu dövrə psixologiyada kritik sosial inkişaf dövrü deyilir. Əgər bu dövrdə uşaq yalnız ailə ilə əlaqədə qalırsa, onun şəxsiyyət xarakterində ailə modelinin təsiri daha güclü olur. Bağça bu modelə başqa sosial təbəqə əlavə edir. Məsələn: Bağçaya gedən uşaq bir situasiyanı həm ailə, həm müəllim, həm də yaşıd səviyyəsindən dərk edir. Getməyən uşaq isə çox zaman ailə modelini öz mərkəz şəxsiyyət modeli kimi saxlayır və dəyişməni məktəb dövründə yaşayır.

Bu da deməkdir ki, bağça uşağın daxili dünyasını çoxsəsliliklə zənginləşdirir, ev modelində böyüyən uşaq isə uzun müddət tək səslə düşünür. Hər ikisi inkişafdır — fərq yalnız vaxt və çeviklikdədir. Bağça uşağın həyatında valideyndən sonra ilk avtoritet fiquru ilə tanışlıq yeridir. Müəllim uşaq üçün həm qayda qoyan, həm də sevgi verən ikinci emosional dayaq olur. Uşaq müəllimlə münasibətində özünün necə qəbul olunduğunu hiss edir və bu hiss onun özünə dəyər anlayışını formalaşdırır. Əgər müəllim uşaqla isti, anlayışlı və dəstəkləyici münasibət qurursa, uşaq özünü təhlükəsiz hiss edir və sosial münasibətlərdə daha cəsarətli olur. Onlar dostluq qurmağa, dialoqa girməyə, özünü ifadə etməyə daha açıq olurlar.

Əgər bağçaya getməyən uşaqda bu fiqur gecikmiş şəkildə, yəni məktəbdə yaranırsa, həmin uşaq müəllimi eyni dərəcədə tez qəbul etməyə bilər. Çünki uşağın beynində avtoritet yalnız valideyn olaraq kodlanmış olur və yeni avtoriteti qəbul etmək üçün daha çox emosional və sosial enerji sərf olunur. Bu səbəbdən bağçaya getməyən uşaqlarda məktəb dövründə “müəllimlə məsafə” və ya “özünə qapanma” halları daha çox rast gəlinir.

Uşaq bağçası və şəxsiyyətin sərhədləri

Bağça uşağın özünü başqalarından ayırma prosesini də gücləndirir. Uşaq başa düşür ki, onun hissələri var, başqalarının da hissələri var. Bu fərqi anlamayan uşaq çox zaman ya çox dominant olur, ya da çox geri çəkilən. Bağça bu iki həddi balanslaşdırır — çünki uşaq daim qarşılıqlı təsirdədir.

Bağçaya getməyən uşaqlarda isə şəxsiyyət sərhədləri çox vaxt ailə içində müəyyənləşdiyi üçün daha emosional olur. Yəni uşaq konflikt zamanı ən çox ya ağlayır, ya küsmə davranışı göstərir. Bağçada isə uşaq konfliktin yalnız emosional deyil, sosial tərəfinin də olduğunu öyrənir. Məsələn:

Əgər uşaq oyunda məğlub olursa, o bunu qəbul etməyi və sonrakı oyunda yenidən cəhd etməyi öyrənir. Bu bacarıq gələcəkdə həyat qarşısında təslim olmayan, davamlılıq göstərən xarakter yaradır.