Yox olan varlıq, var olan yoxluq: Yaradılışın sirri harada gizlənir? ELMİN SONU (XIX YAZI)

Elçin Bayramlı

əvvəli burada

https://sesqazeti.az/news/mia/1244554.html

İnsan orqanizmində yaradılmış möhtəşəm mexanizm və baş verən möcüzələr

Bu seriyadan olan keçən yazımızda insanın doğulmasından sonra formalaşması, orqanizmdəki hüceyrlələrin funksiyası və DNT kodlarının möhtəşəmliyi haqda danışmışdıq. Bu hissədə isə insan orqanizmindəki digər möcüzələrdən danışacağıq.

İnsan bədənində hüceyrələr və hormonlar arasında böyük bir harmoniya var. Bədən hormonları tanıyır və onların daşıdığı məlumatları dərhal oxuyur. Hormonlar bədəndə nə vaxt və hara girəcəyini və hansı təsir göstərəcəyini çox yaxşı bilir. Həm qadınlarda, həm də kişilərdə eyni hormonlar ifraz olunsa da, hormonların təsiri hər iki cinsdə tamamilə fərqlidir. Məsələn, FSH (follikül stimullaşdırıcı) hormonu qadınlarda yumurtanın əmələ gəlməsinə səbəb olan hormondur. Kişilərdə eyni hormon sperma əmələ gəlməsini təmin edir.

Kişi orqanizmində hormon ifraz olunanda bu hüceyrələrin kişiyə aid olduğunu anlayır və buna uyğun dəyişikliklər edir. Məsələn, bu hormon kişi orqanizmində əzələliliyə, daha dərin səsə və saqqalların uzanmasına səbəb olur.

Əzələnin işləməsi üçün beyindən və ya onurğa beynindən bir əmr lazımdır. Bu əmr əslində sinir sistemi vasitəsilə ötürülən elektrik siqnalıdır. Ürəyin quruluşu tamamilə əzələ toxumasından ibarət olduğu üçün dəqiqədə təxminən 70 dəfə döyünən ürəyə elektrik stimullaşdırılması tətbiq edilməlidir. Ancaq bütün sinir əlaqələri kəsilən və bədəndən çıxarılan ürək bir müddət döyünməyə davam edir. Bədəndən ayrılan ürək bu enerjini haradan alır?

Sözügedən vəziyyəti araşdıran alimlər çox təəccüblü bir vəziyyətlə qarşılaşdılar. Ürəyin içərisində öz elektrikini istehsal edən ətdən hazırlanmış bir generator var idi.

Ürək sadəcə bir mikro generator deyil, bir-biri ilə əlaqəli çoxlu əlaqələri olan proqramlaşdırılmış və sistematik elektron sxemlər dəsti sayəsində işləyir. Bu elektron idarəetmə sistemi böyrəklərdən beyinə, damarlardan hormonal vəzlərə qədər bir çox faktorla əməkdaşlıq edir.

Son elmi araşdırmalarda ürəyin sadəcə qanı damarlara ötürən motor olmadığı aydın oldu. Ürəkdə 2-ci beyin yerləşir və bir çox fəaliyyətlərə qərarı o verir. Bu mexanizmin necə işlədiyi hələlik sonadək məlum deyil.

Noxud boyda hipofiz vəzi hormonların idarəedicisi və tənzimləyicisidir. Beynin “hipotalamus” adlanan hissəsinin nəzarəti altında işləyir. Kiçik bir ət parçası kimi görünən hipofiz vəzi hipotalamusdan aldığı məlumatlar sayəsində sizin hansı şəraitdə nəyə ehtiyacınız olduğunu, bu ehtiyacı ödəmək üçün hansı hüceyrələrin, hansı orqanların işləməsi lazım olduğunu, bu hüceyrələrin kimyəvi mexanizmlərini və fiziki quruluşlarını, istehsal edilməsi lazım olan məhsulları, istehsalın nə vaxt dayandırılması lazım olduğunu bilir. Bundan əlavə, xüsusi rabitə sistemi sayəsində bu ehtiyacları təmin etmək üçün lazımi yerlərə bütün sifarişləri verir.

Orqanizmin koordinasiyalı hərəkəti isə başqa bir möcüzədir. Koordinasiyalı hərəkəti yerinə yetirmək üçün ilk növbədə həmin hərəkətə aid olan bədən orqanlarının mövqelərini və onların bir-biri ilə əlaqəsi haqda məlumatlar beyinə ötürülür- Gözlərdən, daxili qulaqdakı tarazlıq mexanizmindən, əzələlərdən, oynaqlardan və dəridən. Hər saniyə milyardlarla məlumat işlənir, qiymətləndirilir və buna uyğun olaraq yeni qərarlar qəbul edilir.

İnsan öz bədənində baş verən proseslərin başgicəlləndirici sürətinin fərqində belə deyil. Sadəcə hərəkət edir, gülür, danışır, qaçır, yeyir, düşünür. Bu əməliyyatları yerinə yetirmək üçün orqanuizmdə necə mürəkkəb bir mexanizmin dəqiqliklə işlədiyi haqda onun heç bir məlumatı yoxdur. Məsələn, sadə bir təbəssüm belə 17 əzələnin eyni vaxtda işləməsini tələb edir. Bu əzələlərdən biri işləmirsə və ya düzgün işləmirsə, üz ifadəsi tamamilə dəyişir. Gəzmək üçün ayaq, ayaq, omba, qasıq və kürəkdə 54 ayrı əzələ ahənglə işləməlidir.

Əzələlərin və oynaqların içərisində bədənin mövcud vəziyyəti haqqında məlumat verən milyardlarla kiçik, mikroskopik sensorlar var. Bu sensorlardan gələn mesajlar mərkəzi sinir sisteminə çatır və burada edilən qiymətləndirmə əsasında əzələlərə yeni əmrlər göndərilir.

Orqanizmdə ən möhtəşəm orqan beyindir. Beyinlə bağlı milyonlarla araşdırmalar aparılsa da onu sonadək öyrənmək mümkün olmayıb. 1 saniyə rəzində beynin əməliyyat prosessorunda gedən əməliyyatların sayı dünyanın ən güclü superkomtyuterindəki əməliyyat sayından milyon dəfələrlə çoxdur.

İnsan beynində eyni vaxtda bir çox işi yerinə yetirə bilən sistem var. Məsələn, insan beynindəki qüsursuz quruluş sayəsində eyni anda avtomobil idarə edə, müxtəlif funksiyaların parametrlərini tənzimləyə və sükanı asanlıqla idarə edə bilir. Eyni zamanda qaz və əyləc pedallarını ayaqları ilə idarə edə bilir və radioya qulaq asarkən deyilənləri də tam başa düşə bilir. Bir sözlə, insan beyninin fövqəladə tutumu sayəsində eyni anda bir çox işi görə bilir. Bu harmoniyanı təmin edən isə beyindəki sinir hüceyrələri arasındakı əlaqələrdir.

Beyindəki qüsursuz sistemi meydana gətirən ən əhəmiyyətli elementlərdən biri də sayı 100 milyard civarında olan sinir hüceyrələri və bu hüceyrələr arasında əlaqəni təmin edən 100 trilyon əlaqədir. 100 trilyon çox böyük rəqəmdir.

Biokimya professoru Maykl Denton bu rəqəmin böyüklüyünü belə ifadə edir:

“Əlbəttə, 100 trilyon bizim qavrayışımızdan kənar bir rəqəmdir. Təsəvvür edin ki, Amerikanın yarısı böyüklüyündə bir torpaq var. Əgər bütün bu ərazinin ağaclarla örtüldüyünü və hər ağacın 10.000 yarpaq olduğunu fərz etsək, bütün bu ərazidə yarpaqların sayı beynimizdəki əlaqə sayına yaxın olacaq”.

Beyin eyni zamanda görmə, eşitmə, iybilmə, dadbilmə, toxunma zamanı elektrik siqnalları formasında qəbul edir və onların kodlaşdırılmasını oxuyaraq nə olduğunu, necə olduğunu dəqiqliyi ilə dərk edir. Saysız hesabsız rənglərin, ətirlərin, dadların… fərqini sadəcə eyni tipli elektrik impulslarının analizi sayəsində ayırd edə bilir. Və minlərlə fərqi ətri da yadda saxlaya bilir.

İnsan burnunda təxminən 1000 müxtəlif qoxu reseptoru var. İnsanlar 1000 fərqli reseptorun birləşmələri vasitəsilə 10.000-dən çox müxtəlif qoxunu qəbul edə bilirlər.

Bir çiçək qoxusunun kodları beyin həkk olunur. İkinci dəfə həmin çiçəyi qoxlayanda onun tanış bir qoxu olduğunu dərhal xatırlayırsınız. Çünki həyatınızda bir dəfə də olsa nəyinsə iyini hiss edirsinizsə, o qoxu yaddaşınızda öz yerini tutub.

Toxunma hissi də mükəmməl qurulub. İnsan daima geyindiyi, dərisi ilə təmasda olan paltarla təmasda olur. Lakin o, onları hər zaman hiss etmir. Bunun mühüm səbəbi var. Müəyyən bir müddətdən sonra insan dərisindəki reseptorlar dəri ilə təmasda olan maddələr haqqında beyinə siqnal göndərməyi dayandırır. İnsan dərisi təmasda olduğu maddəyə alışır və zaman keçdikcə onunla bağlı hiss siqnallarını ötürməyi dayandırır.

Əgər bədəndə bu “uyğunlaşma” mexanizmi olmasaydı, paltarı daim bədənində hiss etmək əzaba çevrilər, toxunduğu başqa şeylərdən siqnal almaqda da çətinlik çəkərdi.

Bədəndəki ən vacib minerallardan olan və sinir sisteminin işləməsini təmin edən kalsium və fosfor sümüklərdə toplanır. Kalsium bədəndə sinir impulslarının ötürülməsini təmin edən çox vacib bir mineraldır. Bədənin ehtiyac duyduğu kalsiumun 99%-i sümüklər tərəfindən təmin edilir. Əslində, sümüklərdə kalsium və fosforla yanaşı, hüceyrələri oksigenlə təmin edən qırmızı qan hüceyrələrinin istehsalı da həyata keçirilir. Bütün bunlarla yanaşı, insan bədənindəki bəzi sümüklərin özünəməxsus dizaynı və “elastikliyi” var. Məsələn, qabırğa qəfəsini meydana gətirən sümüklərin elastik xüsusiyyəti olduğu üçün insanlar rahat nəfəs ala bilirlər. Əks halda, nəfəs alarkən ağciyərlərin sümüklərə sıxılması nəticəsində insan həyatı sona çatardı.

Hüceyrələr özləri istehsal etdikləri bəzi ferment və hormonlardan istifadə etmir, onları xarici mühitə göndərirlər. Bunlardan o qədər uzaqda olan tamamilə fərqli hüceyrələr tərəfindən istifadə edilir ki, hüceyrə onları tanımır və heç vaxt bilməyəcək. Məsafə o qədər uzaqdır ki, hüceyrənin böyüklüyünü nəzərə alsaq, onun istehsal etdiyi maddənin keçdiyi yolu ölçülərimizdə minlərlə kilometrlərlə ifadə etmək olar. Hüceyrə çox diqqət və səylə istehsal etdiyi maddələrin harada və necə istifadə edildiyini bilmir. Amma bu bilinməyən məqsədlə, həyatı boyu istifadələri haqqında heç bir fikri olmadığı kompleks məhsullar istehsal etməyə davam edir.

Məsələn, beynin bir az altında yerləşən hipofiz vəzindəki hüceyrələr tərəfindən istehsal olunan xüsusi bir hormon böyrəklərin fəaliyyətini tənzimləyir. Hipofiz vəzindəki bir hüceyrə böyrəyin necə olduğunu və nəyə ehtiyacı olduğunu bilmir. Bəs o, böyrəyin quruluşuna tam uyğun xüsusiyyətlərə malik bir maddəni, heç tanımadığı və həyatında heç vaxt tanımayacağı bir orqanı necə istehsal edə bilər? Bu sualın yeganə cavabı, təbii ki, onun şüurlu şəkildə bu məqsədlə yaradıldığıdır.

Bədəndəki trilyonlarla hüceyrə bir-biri ilə inanılmaz şəkildə əməkdaşlıq edir. Məsələn, bütün saç tellərinizin birlikdə böyüməsinin səbəbi baş dərinizin hüceyrələrinin harmoniyasından qaynaqlanır.

Bu həssas əlaqə hüceyrə membranında olan və digər hüceyrələrlə əlaqəni təmin edən xüsusi zülallar və çəngəl kimi uzanan zəncir sayəsində mümkün olur. Bu mexanizmlər insan hələ ana bətnində döl ikən formalaşmağa başlayır. Bölünmə zamanı bəzi hüceyrələr bilinməyən səbəblərdən birdən fərqli zülallar istehsal etməyə başlayır. Bu diferensial istehsal nəticəsində hüceyrələr arasında struktur fərqləri ortaya çıxır. Hüceyrə pərdəsi də bu dəyişiklikdən təsirlənir və onun xarici səthində qarmaqvari uzantılar əmələ gəlir. Bu uzantılar sayəsində yalnız öz növlərindən olan hüceyrələrə yapışa bilirlər. Beləliklə, milyardlarla oxşar hüceyrə bir araya gələrək orqanlar əmələ gətirir.

Bədənimiz elektrik enerjisi olmadan işləyə bilməz; Elektrik enerjisi hər birimizin yaşamaq, danışmaq, hərəkət etmək və istədiyimizi edə bilmək üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Əks halda, insan ya iflic olacaq, ya da öləcək. Çünki elektrik enerjisi olmayanda bütün həyati fəaliyyətlər dayanır. İnsanlar elektriklə əlaqə saxlaya bilən, elektriklə hərəkət edən və elektriklə 5 duyğu orqanından istifadə edə bilən canlılardır. İnsan bunun fərqində olmasa belə, dünyaya gəldiyi andan etibarən tamamilə elektrik enerjisindən asılı olan mexanizmlərlə görməyə, ətrafını tanımağa və inkişaf etməyə başlayır.

Buna görə də ürəyi dayanmış ölüm ayağında olan xəstəyə əvvəlcə elektrik şoku tətbiq olunur. Belə bir vəziyyətdə xəstənin sağalmasına kömək edəcək heç bir dərman, vitamin və ya qida maddəsi verilmir. Bədənə fayda verəcək bir çox maddə olsa da, ürəyin işləməsi üçün ilk növbədə elektrikə ehtiyacı var. Çünki orqanizmin elektrik sistemi hər hansı səbəbdən pozulduqda və ya canlandırmaq lazım gəldikdə elektrik enerjisini heç nə əvəz edə bilməz.

“O, sizi ən gözəl surətdə yaratdı və siz Onun hüzuruna qayıdacaqsınız” (Quna, Teğabun suresi 3).

Ardı olacaq

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Elmi-kütləvi, mədəni-maarif, təhsil proqramlarının hazırlanması” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb