Yox olan varlıq, var olan yoxluq: Yaradılışın sirri harada gizlənir? ELMİN SONU (XXIII YAZI)

Elçin Bayramlı

əvvəli burada

https://sesqazeti.az/news/mia/1249102.html

Bu seriyadan olan əvvəlki yazılarımızda insan orqanizmindəki bəzi möhtəşəm möcüzələrdən danışmışdıq. Bu hissədə isə digər yaradılış texnologiyalarından, xüsusən də orqanizmimizin müdafiə sistemləri və immunitetimiz haqda danışacağıq.

Orqanizmimizin mükəmməl müdafiə sistemləri vardır. Müdafiə sistemimizi təşkil edən hüceyrələr kompleks bir şəbəkədə bir-birindən asılı olaraq fəaliyyət göstərirlər. Bunlardan bəziləri təhlükəni tanıyır, bəziləri təhlükəni dayandırma prosesini başladır (makrofaqlar), bəziləri digər müdafiə hüceyrələrini (köməkçi T hüceyrələri) xəbərdar edir, bəziləri faktiki öldürücü zərbəni vurur (qatil T hüceyrələri), bəziləri mübarizəni dayandırır (ehtiyat T hüceyrələri), bəziləri isə gələcək təhlükələrə qarşı xatırlatma (yaddaş hüceyrələri) kimi kənarda gözləyir. Saysız-hesabsız digər hissələrin işə düşdüyü bu möhtəşəm şəbəkənin cüzi bir hissəsini sistemdən çıxarsaq, artıq müdafiə sistemimiz olmayacaq.

Məsələn, yalnız köməkçi T hüceyrələri olmasaydı, bədəndəki öldürücü hüceyrələr bir təhlükənin varlığından belə xəbərdar olmazdılar. Əgər B hüceyrələri və öldürücü T hüceyrələri olmasaydı, köməkçi T hüceyrələrini təhlükədən xəbərdar edən və daha da əhəmiyyətlisi təhlükəni aradan qaldıran vahid system mövcud olmazdı. Bu sistemdə “təbii qatillər” olmasaydı, bədənə daxil olan və müqavimət göstərən düşmənləri aradan qaldırmaq mümkün olmazdı və tək bir güclü bakteriya orqanizmin iflic olmasına səbəb ola bilərdi. Yaddaş hüceyrələri sıradan çıxsaydı, orqanizmin yad orqanizmlərə qarşı immuniteti qalmayacaq və bədənin müdafiə hüceyrələri eyni işğalçı düşmənlə təkrar-təkrar eyni döyüşü aparmalı olacaqdı. Bu, immunitet sisteminin qısa müddətdə zəifləyəcəyi və bədənin yeni xəstəliklərə açıq olacağı, eyni zamanda eyni xəstəliklərlə daim mübarizə aparacağı mənasına gələcək.

Mexanizmin ən kiçik hissəsi belə əskik olarsa, sistemin heç bir funksiyası olmayacaq. Bunun nəticəsində hətta adi soyuqdəymə virusu belə qısa müddətdə ölümə səbəb ola bilər. Bədənə daxil olan virus heç bir maneə ilə qarşılaşmayacağı üçün istədiyi hüceyrəyə yerləşəcək və istədiyi qədər çoxalacaq. Normal şəraitdə bədən hüceyrələrinin istehsalı yüksək dərəcədə nəzarətli şəkildə idarə olunur. Ancaq virusun öz mexanizmində buna bənzər bir nəzarət mexanizmi olmadığı üçün daxil olduğu hüceyrənin imkanlarından istifadə edərək qısa müddətdə bədəni işğal edə bilər. Məhz buna görə də immun sistemi “kimyaterapiya” kimi müalicə üsulları ilə məhv edilmiş insanlar və QİÇS xəstələri hər cür xəstəliyə qarşı son dərəcə müdafiəsiz olurlar. Müdafiə hüceyrələri yoxdursa, orqanizmə bu müdafiəni təmin edə biləcək bir sistem daxil etmək lazımdır. Bu mümkün deyilsə, nəticə qaçılmaz ölümdür.

Şüurlu bir müdaxilənin varlığını açıq şəkildə gördüyümüz hər mükəmməl sistem kimi, müdafiə sistemimiz də heyrətamiz bir yaradılış möcüzəsidir.

Orqanizmimizin sağlamlığının və davamlılığının ən əsas elementlərindən biri qidalanmadır. Qidalanma prosesi elə bir mükəmməl və mürəkkəb mexanizmdir ki, bunun üçün xüsusi yaradılmış system prosesi qüsursuz şəkildə yerinə yetirir. Qidalanma prosesi hələ qidanın qoxusunu alarkən və formasını görərkən bu sistemin hazırlıqlı vəziyyətə gəlməsi nəticəsində başlayır.

İnsanların çoxu belə əla kimyəvi analiz qurğularına malik olduqlarının fərqinə varmırlar. Bu qurğu burnun içindəki iybilmə bölgəsində yerləşir, kimya fabriki kimi dayanmadan işləyir, ətrafdakı qoxuları analiz edir. Gündəlik işlərimizlə məşğul olarkən və qoxu almağa səy göstərmədən də bu sistem aktivdir. Gecə yatanda belə, tüstü kimi zərərli bir qoxunu hiss edir və dərhal bizə xəbərdarlıq edir. Bu, o qədər unikal qurğudur ki, 10 mindən çox qoxunu müəyyən edə bilir və yüksək həssaslıqla işləyir.

Qoxunun mənbəyini təşkil edən qoxu molekulları müxtəlif forma və ölçülərdə olur və digər molekullardan "kiçik" olurlar. Bir gülün təsiredici qoxusu, ləzzətli yeməyin cəlbedici qoxusu və ya çürük meyvənin pis qoxusu müxtəlif molekullardan ibarətdir. Burnumuzdakı kimyəvi qurğu bütün bu molekulları asanlıqla tanıya bilir. Hətta eyni kimyəvi formulaya malik molekulları, yəni eyni atomları dərhal ayırd edir. Məsələn, "L-karvon" və "D-karvon" molekulları arasındakı kiçik fərq, atomlarının fərqli düzülüşü ilə bağlıdır. Bu cür oxşarlıqlara baxmayaraq, burnumuz sözügedən iki molekulu asanlıqla ayırd edə bilir; Bizə məlumat verir ki, bunlardan birincisi zirə, ikincisi isə nanə iyidir.

Burnun alimləri heyrətləndirən başqa bir xüsusiyyəti də onun əla həssaslığıdır. Bir qoxunun nəzərə çarpan olması üçün tələb olunan ən aşağı konsentrasiyaya “qoxu həddi” deyilir. Burnumuzdakı analiz mexanizmində heyrətamiz bir həssaslıq var: Bəzi qoxular havadakı konsentrasiyası trilyonda bir hissədən az olsa belə təsbit edilə bilər.

Daha bir əsas duyğu sistemimiz dadbilmə hissidir. Dad qavrayışı yediyimiz qidaların dad birləşmələrinin ağız suyunda əriməsi ilə başlayır. Duzlu qidaların daha tez həzm edilməsinin səbəbi duzun ağız suyunda digər qidalara nisbətən daha tez əriməsidir. Əslində, yemək qoxusu aşkar edildikdə, tüpürcək vəziləri xüsusi maye ifraz etməyə başlayır və dil dadmağa hazır olur. Dadmada hər bir detal kimi bu mərhələ də önəmlidir. Təsəvvür edin ki, bu ifrazat olmasaydı, biz quru yeməklərin dadını dada bilməzdik. Bu sekresiya həzm və müdafiə sistemlərinə kömək edən zülallar və fermentləri ehtiva edir. Bununla bağlı aparılan bütün araşdırmalar bu mayenin quruluşunun olduqca mürəkkəb olduğunu ortaya qoyur.

Qidadan gələn dad molekulları ilə dildəki dad hüceyrələri arasındakı əlaqə hüceyrənin yuxarı hissəsindəki mikrovilli adlanan tük kimi quruluşlarda qurulur. Mikrovillilər (dad tükləri) dad məsamələri adlanan kiçik boşluqlar vasitəsilə dili əhatə edən selikli qişaya çıxır. Dad hüceyrələrinin reseptorları dad hissləri tüklərində yerləşir. Qeyd edək ki, dad məsamələrinin diametri orta hesabla millimetrin 4 mində 1 hissəsidir.

Dadlandırıcı birləşmələr də xəbərçi molekullardır; Onların işi daşıdıqları mesajı dad hüceyrə membranındakı reseptorlara və ya ion kanallarına ötürməkdir. Çox müxtəlif dad birləşmələri və müxtəlif ünsiyyət yolları var. Yəni, şirin, turş, acı, duzlu kimi müxtəlif dadlar üçün müxtəlif rabitə şəbəkələri qurulur. Başqa sözlə, dad hüceyrələrinin birdən çox ünsiyyət üsulu var və bu gün onlardan yalnız bəziləri geniş şəkildə başa düşülür. Digər təəccüblü xüsusiyyət isə dad mexanizmlərinin canlılar arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərqli olmasıdır.

Dilin üst səthində və yanlarında yerləşən 4 fərqli dada (acı, şirin, duzlu və turş) həssas olan təxminən 10.000 dadbilmə reseptoru var. Bu dad reseptorları hər gün yediyimiz onlarla müxtəlif qidaların dadlarını qarışdırmadan qavramağa imkan verir. Bu system o qədər mükəmməldir ki, dil heç vaxt dadmadığı yeməyin tamını asanlıqla ayırd edə bilir. Bunun nəticəsində qarpızın dadını heç vaxt limon kimi turş kimi qəbul etmirik və ya tortun duzlu olduğunu demirik. Üstəlik, dad reseptorları milyardlarla insanda eyni yeməkdə eyni dadı hiss etdirir. Şirin, duzlu, acı, turş kimi anlayışlar hamı üçün eynidir. Bəzi alimlər dilin bu qabiliyyətini “qeyri-adi kimyəvi texnologiya” adlandırırlar. Dildə daha az dad reseptorları olsaydı, nə yediyimizdən asılı olmayaraq, həmişə eyni dadı alardıq. Yemək ləzzətli bir nemət olmaqdan çıxacaq və gündəlik məcburi iş olacaqdı. Ancaq Yaradıcının mükəmməl yaratdığı bu quruluş sayəsində bu baş vermir və biz bütün yeməklərin dadını ayırd edə bilirik.

Hər hansı qidanın necə doğranıb üyüdüləcəyini düşünmədən yeyirik. Çünki yeməyi ağzımıza qoyduğumuz zaman onu kiçik parçalara ayıran və asanlıqla udmağımıza imkan verən dişlərimiz var. Üstəlik, bu qidalar nə qədər sərt olsa da, dişlərimiz o qədər güclüdür ki, yemək çeynəyərkən qırılacağını heç düşünmürük. Çox sərt qidaları, hətta sərt qabıqlı meyvələri də dişlərimizin köməyi ilə asanlıqla parçalaya bilərik.

Dişlər nizamlı və yaxşı qulluqla həyat boyu möhkəm qala bilən yaradılış möcüzəsidir. Funksional və estetik xüsusiyyətlərə malik olduğu qədər möhkəm olan dişlər hər şeydən əvvəl funksiyalarına uyğun düzülüşə malikdirlər; loxmanı dişləmək və qoparmaq kimi əsas vəzifəni üzərinə götürən ön dişlər, ağıza alınan yeməyi uda bilinəcək kiçik parçalara ayırmaq və ya əzmək üçün istifadə edilən arxa dişlər... Bundan əlavə, üst dişlər və alt dişlər bir-birinə mükəmməl uyğunluqda qurulub. Əgər alt və üst dişlər bir birinə düzgün oturmasaydı, yeməyi çeynəmək və əzmək asan olmayacaqdı. Dişlərin bu düzgün və həzmə uyğun düzülüşü sayəsində ağızlarımız yüksək texnologiyalı üyütmə alətləri ilə təchiz edilmiş kimi görünür.

Dişlərin estetik gözəlliyi ilə yanaşı, digər bir xüsusiyyəti də ən sərt bioloji materialdan hazırlanmasıdır. Dişlərə davamlılıq verən diş minası kristal kimi sərtdir. Keramikaya bənzər bir quruluşa sahib olan dişlər daha yumşaq diş minasına elastik şəkildə bağlanır. Bəzi tədqiqatçılar dişləri və diş minasını çarpayıya qoyulmuş şüşə boşqabla müqayisə edirlər. Bu iki material düzgün sərtliklə qurulduğundan insan qidanı çeynədiyi və üyütdüyü zaman diş minasını parçalanmaqdan qoruyur. Əslində, dişin bu quruluşu, normalda bir araya gəlməsi gözlənilməyən tək bir gen tərəfindən kodlanmış bir cüt zülal tərəfindən dəstəklənir.

Ağızda fərqli xüsusiyyətlərə malik iki fərqli tüpürcək mayesi ifraz olunur. Onlardan biri karbohidratları çox incə şəkildə parçalayır və qismən şəkərə çevirir. Məsələn, çörək karbohidratdır. Əgər bir tikə çörəyi ağzınıza qoysanız və udmadan bir neçə dəqiqə saxlasanız, dilinizdə parçalanmış karbohidratın şəkərli dadını hiss edəcəksiniz. Digər tüpürcək mayesi çox qalın konsistensiyaya malikdir. Bu yapışqan maye sayəsində yemək yeyərkən ağzın hər tərəfinə yayılan yemək hissəcikləri bir araya gətirilərək loxma şəklini alır.

Bəs tüpürcək ifrazı olmasa nə olardı? Təbii ki, ağzımız quruduğundan nə yediyimizi uda, nə yeməyin dadına baxa, nə də düzgün danışa bilirdik. Biz heç bir bərk yemək yeyə bilmədik və yalnız maye qəbul etməli olduq. Bu, bir insan üçün çox çətin bir vəziyyət olardı.

Üç ayrı vəzidən ifraz olunan tüpürcək qidaları nəmləndirir və udmağı asanlaşdırır, eyni zamanda tərkibindəki kimyəvi maddələrlə qidanın bədənə faydalı olan hissələrini həll edir.

Ağzımız kimya laboratoriyası kimi işləyir və yediyimiz qidalardakı nişastanı parçalayır. Tüpürcəkdə tapılan “ptialin” adlı ferment xüsusi olaraq bu məqsədlə istehsal edilən kimyəvi maddədir. Ptialin nişastanı şəkərə parçalayır.

Ağızda həzm yalnız kimyəvi deyil. Eyni zamanda dişlər tərəfindən həyata keçirilən mexaniki həzm də var (bu haqda növbəti yazıda). Bu iki həzm növü bir-birini tamamlamaq üçün işləyir. Bədənimizdəki hər bir orqanın bir-biri ilə ahəngdar işləməsi Yaradanın misilsiz əsəridir.

Ardı olacaq

Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “Elmi-kütləvi, mədəni-maarif, təhsil proqramlarının hazırlanması” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb