Zəngəzur haqqında yeni tarixi roman

Asif Muradzadənin “Ayrılığın sonu varmış” tarixi romanı çapdan çıxıb.

Yazıçı Mustafa Çəmənlinin redaktorluğu ilə işıq üzü görən əsərdə Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazı işğal etdikdən sonra İrandan və Osmanlı Türkiyəsindən köçürülüb. Azərbaycanın əzəli tarixi torpaqlarında - Zəngəzurda, İrəvanda, Qarabağda məskunlaşdırdığı erməni millətçilərinin yerli əhaliyə qarşı törətdikləri dəhşətli cınayətlərdən bəhs olunur.

Əslən Zəngəzurdan olan müəllif ata-baba yurdunun təbiətini, sadə, mərd, həyatsevər insanlarının taleyini, erməni daşnakların onlara yaşatdıqları vəhşilikləri oxucuların yaddaşında bərpa etməyə səy göstərir.

“Ayrılığın sonu varmış” təkcə bir sevgi faciəsinin, bir xəyanətin romanı deyil, Zəngəzur dağlarının ətəyində türkün gözüyaşlı tarixinin, köçlərin, həsrətlərin, oddan-alovdan keçən illərin bədii yaddaşıdır.

Roman oxucunu 1905-1920-ci illərin qanlı-qadalı dönəminə aparır. Hacı Atakişi və Məşədi Fərman, Məşədi Muradxan, Sevindik Səmayə, Abbasqulu, Zeyqəm və digər obrazların dili ilə bir xalqın köksündə gizlənən dərdlər danışır. Xüsusilə Fərmanla Anahit arasındakı sevgi, əslində, türkün dostluq əlini uzatdığı, amma xəyanətlə qarşılaşdığı bir faciənin simvoludur. Anahit zərif bir qadın, eyni zamanda, içində şeytani niyyətləri gizlədən bir iblisdir. Onun eşqi Fərmanı deyil, bir milləti yandırır və bu eşq Zəngəzurun boşaldılmış kəndlərində, uçuq divarlarında, yanmış ocaqlarında əks-səda verir. Anahitin “eşqi” bir xalqın sinəsinə çəkilmiş yara izidir. Gözəl başlayıb iblisin ədavəti ilə bitən bu hekayə yalnız bir fərdin taleyi deyil, bütöv bir elin düşdüyü tələni göstərir.

Həmin dövrün ictimai-siyasi hadisələri və xadimlərinin əks olunması romanın sambalını artırır və nəzərə almaq lazımdır ki, adıçəkilən ictimai-siyasi xadimlərin bir qismi erməni millətçiləri, bir qismi də sovet hakimiyyəti tərəfindən şəhid olmuşdular.

Bu roman tarixin tozlu arxivlərindən çıxmış bir həqiqəti, illərlə unudulmuş bir fəryadı bizə çatdırır. Unudulan yurdların, susdurulan səslərin dilidir bu kitab. Oxucu bu əsəri bitirdikdə yalnız bir faciənin şahidi olmayacaq, həm də bir xalqın necə sınandığını, necə yaşadığını anlayacaq.

Zəngəzur adını çəkərkən belə köks ötürən qocalar, hələ də o dağların başında qoyub gəldikləri yurdlarını yuxuda görən insanlar var. Onların göz yaşları bir xalqın yaddaşı, bir millətin unudulmuş tarixidir.

Əsər şahidlərin titrək səslə danışdıqları köhnə xatirələrdən doğulub. Kiminin yaddaşında uşaq çığırtısı ilə yanan bir kənd var, kiminin dilində Hacı Atakişinin son duası, kiminin ürəyində Anahitin nanəcib sevgisi ilə puç olan arzular...

Burada təsvir olunanlar bir müəllifin təxəyyül məhsulu deyil, tarixdir, yaşanmış gerçəkdir. Bu torpaqlardan qovulanların nəvələri bu gün hələ də “bura bizim əsl yurdumuz deyil” deyə pıçıldayır. Onlar bir ata duası kimi Zəngəzur adını öz içlərində daşıyırlar. Romanı oxuyarkən yalnız Zəngəzurun ağrısını deyil, zamanın bir xalqı necə sınağa çəkdiyini də hiss edəcəksiniz. Faciənin fonunda qürur var, yanğının içində müqavimət, köçün ardınca gələn unudulmayan Vətən sevdası var.

Zəngəzur heç zaman unudulmayacaq. Bu kitab da Vətən unudulmasın deyə yazılıb.

Qeyd edək ki, filologiya elmləri doktoru Vaqif Yusifli kitaba “Zəngəzur həsrəti ilə” adlı “Ön söz” yazıb.