149 illik sirr ortaya çıxdı: Sultan Əbdüləziz intihar etməyib, öldürülüb

1876-cı ildə çevrilişlə taxtdan endirilən Sultan Əbdüləziz 5 gün sonra yatağında ölü tapıldı. Sultanın intihar etdiyi irəli sürülsə də, qətl şübhəsi də vardı. 149 ildir müzakirə olunan bu ölüm hadisəsinə dair son məlumatlara görə, xanədan daxilindəki hakimiyyət savaşı Sultanının ölümünə zəmin hazırlayıb.

Sherg.az xəbər verir ki, 30 may 1876-cı ildə çevrilişlə taxtdan endirilən Sultan Əbdüləziz 4 iyun 1876-cı ildə ölü tapıldı.

Bu arada Beşinci Murad taxta çıxdı. Sultanın ölümü xalq arasında böyük kədər yaratdı. Ölüm başından bəri şübhəli idi və bu şübhələrə görə Serasker Hüseyn Avni Paşa, Əbdüləzizin ölümündə əsas məsul şəxs kimi görülürdü. Sultan Əbdüləzizin həyat yoldaşının qardaşı Çərkəz Həsən bəy intiqam üçün Hüseyn Avni Paşanı öldürdü.

İkinci Əbdülhəmid dövründə də mövzu bağlanmadı və 1881-ci ildə Sultan Əbdüləzizin qatilləri olduğu iddia edilən şəxslər mühakimə olundu. Keçmiş Sədrəzəm Midhət Paşa başda olmaqla bir çox şəxs günahkar bilinərək edam cəzasına məhkum edildi.

Professor İlber Ortaylı bu şübhəli ölümə dair keçirilmiş məhkəmələrlə bağlı belə yazmışdı:

“Bir müddət sonra Yıldız Sarayında, daha doğrusu saray parkındakı Çadır Köşkü deyilən yerdə padşahın qətli ilə suçlanan dövlət adamları mühakimə olundular. Çevrilişi edənlərdən əvvəl padşaha və ailəsinə edilən rəftardan son dərəcə narazı olan və Sultan Əbdüləzizin gənc haremi Neşərək Kadınefəndinin qardaşı olan Çərkəz Həsən bəy, Serasker Hüseyn Avni Paşanın başçılıq etdiyi toplantının keçirildiyi otağa girərək bir çox mühüm şəxsi öldürdü.”

Sultan Əbdüləzizin ölümü uzun illərdir müzakirə olunan mövzudur. Bu ölümə dair bir xəbərdə, qızı Nazimə Sultanın şahidliyinə də yer verilmiş və xəbərdə belə bir iddia irəli sürülmüşdü:

“Babasının iri cüssəli 8 nəfər tərəfindən sarayda yaxalanaraq yerə yatırıldığını və biləklərinin ülgüclə kəsilərək öldürüldüyünü söylədi.”

Eyni xəbərə görə, Prof. Dr. İlber Ortaylı da hadisənin intihar olmadığı fikrində idi və belə deyirdi:

“Padşahın intiharına da, hadisənin necə baş verdiyinə dair Yıldız Məhkəməsinin zabitlərinə də inanmıram. İtiraf edən mabeyinci Fəxri bəyin ifadəsi ağır işgəncə altında alınmışdı. Əbdüləziz çox dindar biri idi. Dindar bir insan mümkün deyil intihar etsin. Sağ və sol qolunu makasla kəsə bilməzdi. Orada günahkar şəxslər var, amma bəzilərinin günahkar olub-olmadığı bəlli deyil... Məncə padşahın öldürüldüyü çox açıqdır.”

Ortaylının cinayət olduğunu düşündüyü bu hadisə ilə bağlı yeni bir kitab saraydakı sirri aydınlada bilər. Tarixçilər hadisəni siyasi və iqtisadi şəraitlə izah etsələr də, yeni məlumatlar xanədan daxilində mühüm bir çəkişmənin bu cinayətə şərait yaratdığını göstərir.

Professor Erhan Afyoncu bu günkü yazısında belə deyir:

“Yeni nəşr olunan, Sultan Əbdüləzizin oğlu Xəlifə Əbdülməciddin xatirələrinə görə, çevriliş xanədan daxilindəki çəkişmələr səbəbilə baş vermiş və padşah qətlə yetirilmişdi.”

Afyoncu, Murad Bardakçının son Xəlifə ilə bağlı kitabı “Xəlifə Əbdülməcdi Efendi – Xatirələr” əsasında hadisənin aydınlandığını qeyd edir.

Kitabdan edilən sitata görə:

Sultan Əbdüləziz, Misir Hidivi İsmayıl Paşanın uzunmüddətli israrı ilə ferman verərək hidivlik məqamının yalnız İsmayıl Paşanın nəslinə aid olmasını təsdiqləmişdi. Bundan sonra Osmanlı varislik sisteminin də dəyişdiriləcəyi barədə şayiələr yayılmış və Sultan Əbdüləzizin yerinə onun nəslindən olanların keçirilməsi ehtimalı ortaya çıxmışdı.

İsmayıl Paşanın anası, Pertevniyal Valide Sultanın da varislik qaydalarını nəvəsi Yusuf İzzəddin Əfəndinin xeyrinə dəyişmək istədiyini hiss edərək, Sultan Əbdüləzizin böyük qızı Saliha Sultanı oğlu İsmayıl Paşanın Emirqan’dakı yalısına dəvət etmişdi. Davamında Saliha Sultanla İbrahim Paşanın nişanlandığı açıqlanmışdı.

Bu xəbərlərdən sonra xanədanın bəzi üzvləri taxtın başqa bir soya keçəcəyindən çox narahat oldu. Veliahd Murad Efendi və anası Şevkəfsər Kadınefəndi təşvişə düşdü və Serasker Hüseyn Avni Paşa ilə əlaqəyə girdilər. Şehzadə Muradın taxta çıxması halında Məşrutiyyət elan edəcəyinə dair vədlərlə Midhət Paşanı da öz tərəflərinə çəkməyə nail oldular.

Şevkəfsər Kadınefəndi hətta padşahın devrilməsini sürətləndirmək üçün falçılara və cadugərlərə müraciət etməyə başladı.

Bu gərginlik artdıqca, o vaxt ikinci veliahd olan Şehzadə Əbdülhəmid də məsələni öz lehinə çevirmək istəyərək hadisələrə daxil oldu. Nəticədə xanədan daxilindəki çəkişmə Hüseyn Avni Paşanın çevrilişinə zəmin yaratdı.

Bu hadisələrin fonunda Sultan Əbdüləziz, oğlu Abdülməciddin sözləri ilə desək, bəzi məsələlərdə kifayət qədər təcrübə göstərmədiyi və dövlət adamlarından yardım istəmədiyi üçün zəif qaldı və fəlakətli aqibətinin qarşısını ala bilmədi.

Kitabda belə bir qeydə də yer verilir:

“...Atamın son anına gəldikdə böyük bir yanlışlıq var. Rəvayətlərə əsaslanan hadisələr doğru ola bilməz. Atam Əbdüləziz Xan intihar etməmiş, şəhid edilmişdir. Mən bu fəlakətin qorxusuz şahidiyəm. Ömrümün sonuna qədər bu acı xatirəni bütün həqiqəti ilə qoruyacağam.”