ABŞ bu uşaqlardan can qurtarmaq üçün arxa qapı yaratmışdı... Valeria Luiselli

Valeria Luiselli 1983-cü ildə Meksikada anadan olmuş yazıçı, esseist və ictimai fəaldır. Uşaq yaşlarında atasının diplomatik fəaliyyəti səbəbilə Cənubi Afrika, Hindistan və Koreya kimi müxtəlif ölkələrdə yaşamış, bu da onun dünyagörüşünü çoxsəsliliyə və mədəni sərhədsizliyə açıq bir formaya gətirmişdir. Luiselli həm ispan, həm də ingilis dillərində yazır və əsərlərində mühacirlik, yerdəyişmə, görünməyən həyatların görünən izləri kimi mövzulara toxunur.

Ən çox tanındığı əsərlərdən biri olan “Qırx Sual” Luisellinin ABŞ-da immiqrasiya məhkəmələrində uşaq qaçqınlarla işlədiyi könüllü təcrübəyə əsaslanır. Bu əsər ədəbi esse ilə hüquqi sənəd, şəxsi müşahidə ilə sosial ittiham arasında balanslı, lakin həyəcanverici bir mətndir. Luiselli burada sadəcə yazmır – şahidlik edir.

Yazıçı həmçinin romanları ilə də tanınır, o cümlədən “The Story of My Teeth” və “Lost Children Archive” kimi əsərlərində təhkiyə ilə siyasi reallığı birləşdirən eksperimental formaya üstünlük verir. Onun dili sakit, lakin təsiredici, intellektual olduğu qədər də hissə söykənəndir.

Kulis.az yazıçının "Qırx Sual" esse-hekayəsini təqdim edir.

2015-ci ilin martında mən Nyu-York İmmiqrasiya Məhkəməsində ispan dilli tərcüməçi kimi işləməyə başladım. İlk iş günümdə səhər tezdən metroya minib şəhəri adlayaraq 26 Federal Plazadakı o soyuq və yüksəklərə dirənən binaya doğru irəlilədim. İçəridə hər şey dəhlizlərə, ofislərə, məhkəmə zallarına, gözləmə otaqlarına parçalanmışdı; istiqamət göstərən lövhələr az, yol göstərən insan daha da az idi. Binada yolunu azmaq asan idi – elə bil ki, bu labirintvari quruluş, ABŞ-ın immiqrasiya sisteminin əsl anatomiyası idi. Hər labirintdə olduğu kimi, bəziləri yol tapır, digərləri isə qaranlıq bir dəhlizdə itir, orada ilişib qalırdılar. Kimi liftlərlə qalxıb-enir, kimi kabus içində kabusa çevrilmiş siluetlər kimi, kölgə kimi axıb gedirdi – əbədi orada qalmağa məhkum.

Məhkəmə zalı müvəqqəti bir sığınacaq kimi görünürdü – bəzən kiçik bir qaçqın düşərgəsini xatırladırdı. Kilsə sadəliyində bir otaq: arxada plastik oturacaqlar, ön tərəfdə isə iki iri qırmızı masa – biri hüquqşünaslar, digəri tərcüməçilər və uşaqlar üçün. Stol kənarlarında uşaqlar üçün rəngli qələmlər və bloknotlar düzülmüşdü – onların müsahibə zamanı fikirlərini yayındırmaları, bir anlıq da olsa, qorxulu baxışlardan uzaqlaşmaları üçün. Amma qohumların zalda olması protokola zidd idi – onların varlığı uşağın səmimiyyətinə və ya cəsarətinə təsir edə bilərdi.

İlk günlərdə mən sadəcə sual-cavab formasında təqdim olunan anketin cavablarını tərcümə edirdim – geniş mənzərəni, böyük dramı görə bilmirdim. Səhər oraya getməyimin məqsədi bir növ fövqəladə vəziyyətə yardım idi – lakin bu, nə sərhəddəki fiziki bir çaxnaşma idi, nə də siyasətçilərin müzakirə etdiyi miqrasiya böhranı. Bu, səssiz və hüquqi bir bürokratik fövqəladə hal idi. Məqsəd hər bir uşaq üçün yekun bir sənəd faylı yaratmaq, onların həyatlarını sənədləşdirmək idi – mümkün qədər tez və mümkün qədər çox.

2014-cü ilin yayında immiqrasiya böhranı rəsmi şəkildə elan edilməzdən əvvəl, uşaqlara vəkil tapmaları üçün bir il – 12 ay verilirdi. Lakin Obama Administrasiyası bu müddəti cəmi 21 günə endirən və “prioritet uşaq işi” adlandırılan yeni sistem təqdim etdi. Bu sistem uşaqların işlərini sistemin “zirvəsinə” çıxarırdı – lakin o zirvə gerçəkdə onların daha tez deportasiya olunması demək idi. Bəzi hallarda bu sürət 94 faizi keçirdi.

Qeyri-hökumət təşkilatları dərhal reaksiya verdilər. Nyu-Yorkda yeddi təşkilat birləşərək İmmiqrant Uşaq Hüquqlarının Müdafiəçilərinə Yardım Koalisiyasını (ICARE) yaratdı. Mən də bu koalisiyanın könüllülərindən biri idim. Birlikdə istifadə etdiyimiz anket forması üçün qırx sual hazırladıq – hər biri bir uşağın taleyini açmaq üçün açar ola biləcək qədər dəqiq və bir o qədər də sərt.

Amma indi uşaqlar daha çox sayda və daha tez deportasiya olunurdu. Cəmi 21 günə hansı uşaq vəkil tapa bilər? Bu “prioritet” adlanan sənəd, əslində, qaçqın axınına verilmiş ən sərin və qəddar cavab idi. ABŞ bu uşaqlardan can qurtarmaq üçün arxa qapı yaratmışdı – hüquqi görünüşlü, lakin insanlığa yabançı bir qapı.

Məhkəmədə eşitdiyim ilk hekayəni unuda bilmirəm. Bəlkə də o uşaqla içimdə bir bağ qurduğum üçün. Bəlkə də o, cibindən çıxarıb mənə göstərdiyi köhnəlmiş, əzilib-büzülmüş bir kağıza görə. Kağızı diqqətlə, sanki qırılacaq bir əşya kimi, ehtiyatla açdı və stolun üstünə qoydu. Bu, bir il yarım əvvəl aldığı polis arayışının surəti idi. Qrammatik cəhətdən zəif, əl yazısıyla yazılmış bu sənəddə, o, məktəbin qarşısında onu izləyən və hədələyən dəstə üzvləri haqqında polisə şikayət etmişdi. Polis isə sadəcə “araşdıracağıq” deməklə kifayətlənmişdi. Oğlan kağızı qatladı, cibinə qoydu, əlini cins şalvarının üstünə çəkdi – sanki taleyin özünə toxundu.

Axşam metro ilə evə qayıdarkən həmin kağız gözümün önündən getmirdi. Kağız artıq sadəcə sənəd deyildi – qorxunun və ehtiyacın, səssiz yalvarışın yazıya hopmuş xatirəsi idi. Kağız o uzun və təhlükəli marşrutun – qatarlarda, piyada, yük maşınlarında, sərhəddən sərhədə uzanan yolun – yeganə şahidi idi. Və indi, yad bir şəhərdə, bir yad adamın qarşısında, “ABŞ-a niyə gəlmisən?” sualına cavab kimi stolun üstünə sərilmişdi.

Televiziyada “immiqrasiya böhranı” deyirdilər, amma heç kim bu böhranın əsl səbəblərindən danışmırdı. “Böhran” sadəcə Mərkəzi Amerikalı uşaqların sayındakı artım kimi təqdim olunurdu. Elə bil ki, bu, sadəcə statistika idi – üzləri, adları, taleləri olan uşaqlar yox, rəqəmlər. ABŞ Daxili Təhlükəsizlik Departamenti problemi “öz üzərinə götürmüş” kimi göstərilir, Konqres və məhkəmələr isə “həll” yolu tapmalı idi. Yeganə sual isə belə səslənirdi: “Bu uşaqlarla indi nə edək?” Yaxud daha açıq şəkildə: “Onlardan necə qurtulaq?”

Qəbul anketindəki 9, 10 və 11-ci suallar belə idi: “İndi yaşadığın yeri necə bəyənirsən?”, “Orada xoşbəxtsənmi?”, “Özünü təhlükəsiz hiss edirsənmi?” Təsəvvür edin: məhkəmə zalında, hüquqi müdafiəsi olmayan uşağa bu suallar verilir. Halbuki media və siyasətçilər onları “qeyri-qanuni”, “təhlükəli”, “problematik” adlandırır. Belə bir mühitdə uşağın “bəli” deməsi – bəlkə də onun qorunma instinktidir. Bəlkə də, bu “bəli” onun susqunluğunun ən kədərli çığırtısıdır.

Qızım tez-tez soruşur: “Bəs bu uşaqların hekayəsi necə bitir?” Mən cavab verirəm: “Hələ bilmirəm.” Ona danışdığım bir hekayə var ki, heç vaxt sonunu tamamlamamışam. Hekayə Qvatemaladan olan iki bacı ilə başlayır. Beş və yeddi yaşlarında. Ana dilləri ispan dilidir, amma yalnız böyük qız yaxşı danışır. Stol ətrafında oturmuşuq, arxada anaları səssiz baxışlarla izləyir. Kiçik qız rəngləmə kitabı ilə oynayır, böyük qız utanaraq cavab verir.

– ABŞ-a niyə gəlmisən?
– Bilmirəm.
– Sizi kim gətirdi?
– Bir kişi.
– Anan gətirməyib?
– Yox, kişi.
– Yaxşı biri idi?
– Bəli.
– Haradan keçdiniz?
– Bilmirəm.
– Texas? Arizona?
– Hə, Texas... Arizona.

Müsahibə dolaşıq və qeyri-müəyyən olur. Hüquqşünaslardan xahiş edirəm, ana bizimlə danışsın. O başlayır:

İki yaşlarında ikən ana onları nənəyə tapşırıb və sənədsiz şəkildə ABŞ-a keçib. Long Island-a çatıb, illərlə orada yaşamış, sonra isə qızlarını yanına gətirməyə qərar vermişdi. Nənə qızlara izah etmişdi ki, bir kişi gələcək, sizi ananıza aparacaq. Gedişdən əvvəl onların paltarlarına onrəqəmli telefon nömrəsi tikmişdi. “Bu paltarı çıxarmayın,” – demişdi – “ilk amerikalı polisin yanına gedib nömrəni göstərin.”

Uşaqlar sərhədə çatdılar, hielera – soyuducu otaqlarda saxlandılar, sonra sığınacağa göndərildilər, oradan da təyyarəyə mindirilib JFK Hava Limanına, analarının yanına gəldilər.

– Bu qədər? – qızım soruşur.
– Bəli, belə bitir.

Amma əslində hekayə orada bitmir. Əslində, elə orada başlayır. Məhkəmə çağırışı ilə...

Görüş bildirişi aldıqdan sonra uşaqlar immiqrasiya məhkəməsinə gəlməlidirlər. Gəlmədiklərində – istər qorxudan, istər sonradan başqa ünvana köçdüklərinə, istərsə də sadəcə bildiriş onlara çatmadığına görə – çox zaman “qiyabi deportasiya” qərarı verilir. İmmiqrasiya hakimi, tərcüməçinin köməyi ilə, zalda olan uşaqlara vəkil tutmaq hüquqları olduğunu bildirir. Amma bu cümlənin arxasında dövlətin heç bir öhdəliyi gizlənmir. Uşaqları ölkədən çıxarmağa çalışan dövlətin vəkilinə qarşı özlərini müdafiə edə biləcək hüquqşünası tapmaq, onun haqqını ödəmək və ya bunu könüllü şəkildə edəcək birisini axtarıb tapmaq – bütün bunlar uşaqların öz üzərinə düşür. Yalnız onların.

İmmiqrasiya yardımı üçün iki əsas hüquqi yol var: Xüsusi İmmiqrant Gənclər statusu (SIJ) və Qaçqın statusu. Əgər bir uşaq bu kateqoriyalardan birinə uyğun gəlirsə, ABŞ-da qanuni yaşamaq hüququ əldə edə, sonradan daimi yaşayış icazəsinə, bəlkə də vətəndaşlığa belə müraciət edə bilər. Lakin SIJ statusu üçün ilk növbədə ailə məhkəməsi qərara gəlməlidir ki, uşaq valideynlərindən biri ilə – zorakılıq, baxımsızlıq, tərk edilmə və ya oxşar səbəblərə görə – bir daha birləşə bilməz. Üstəlik, onun valideynlərinə qaytarılması və ya vətənə dönməsi həmin uşağın maraqlarına uyğun sayılmır.

Qaçqın statusu isə yalnız irqi, dini, milli və ya siyasi mənsubiyyətə görə, yaxud müəyyən bir sosial qrupa aid olduğu üçün təqibə məruz qalan – ya da buna əsaslı qorxu duyan – şəxslərə verilir. Bu o demək deyil ki, zərər çəkmiş hər uşaq bu statusa uyğun gəlir. Təqib və təhlükə konkret səbəblərlə əsaslandırılmalıdır. Sığınacaqla bağlı əsas çətinlik – vəkillərin onu niyə çox zaman ikinci dərəcəli seçim saymasının səbəbi – budur: bu statusla yaşayan uşaqlar gələcəkdə doğma vətənlərinə qayıtdıqları halda, immiqrasiya hüquqları ciddi risk altına düşür. Daha nadir hallarda isə hüquqi alternativlər U vizası (müəyyən cinayətlərin qurbanları üçün) və T vizası (insan alverindən zərər çəkənlər üçün) kimi xüsusi imkanlarla məhdudlaşır.

Əgər uşaq qəbul anketində "düzgün" cavab verirsə – yəni vəziyyətini hüquqi cəhətdən gücləndirən, qanun sisteminə uyğunlaşdırılmış və pro bono hüquqşünasın onu müdafiə etməsinə imkan yaradan cavablar – bu zaman şansı artır. Bu “düzgün” cavablar sistemin reallıqları ilə uyğunlaşdırılmış bir səmimilik tələb edir – mexaniki və qəlibə salınmış, amma yenə də həqiqi ağrıya əsaslanan bir dil. Məsələn, əgər bir qız atasının içki aludəçiliyi fonunda onu fiziki və ya cinsi istismara məruz qoyduğunu açıq şəkildə deyirsə, ya da bir oğlan məktəbdə hərbi çağırışdan imtina etdiyinə görə dəstə üzvləri tərəfindən döyülmüş, ölümlə hədələnmiş və bədənində izlər qalırsa – bu, “düzgün” cavab sayılır. Amma müharibə yaralarını göstərmədən – yəni izsiz, sübutsuz – uşaqlar çox zaman öz gerçəkliklərini sübut edə bilmirlər. Hətta dinlənilmədən, səssizcə deportasiya edilirlər.

Biz tərcüməçilər bu hüquqi qərarların verilməsində iştirak etmirik. Biz sadəcə hekayələri dinləyirik – ispan dilində – və əsas məqamları ingilis dilində qeyd edirik. Amma diqqətimiz təfərrüatlarda olur. Çünki yaxşı bir hüquqşünas elə bir detal tapır ki, onun içində gizlənmiş bir həyat xilas ola bilər. Biz hekayələrdə tərk etmə, fahişəliyə cəlbetmə, seks alveri, dəstə zorakılığı, ölüm təhdidi kimi motivləri axtarırıq – bu, işin hüquqi çərçivəsini genişləndirə bilər. Amma bütün bu istəklərimizə, xilasetmə ümidlərimizə rəğmən, cavabları uydura bilmərik. Uşaqları “düzgün” danışmağa sövq etmək olmaz. Bu həm etik deyil, həm də hüquqi cəhətdən fəlakətə səbəb ola bilər.

Xüsusilə paltarlı, yəni bayram üçün geyindirilmiş, səliqəli qız uşaqları ilə aparılan müsahibələrdə cavablar çox zaman hüquqi baxımdan əhəmiyyətsiz olur. Eşitməyə möhtac olduğum cümlələr – “bizi istismar etdilər”, “bizə qarşı zorakılıq etdilər”, “bizi ölümlə hədələdilər” – gəlmirdi. Qızlar o qədər kiçik və saf idilər ki, yaşadıqları travmaların onların xeyrinə çevrilə biləcəyini nə anlayır, nə də bunu dilə gətirə bilirdilər.

Aylarla məhkəmə zalında oturduqdan sonra anladım ki, uşaqların danışdıqlarını dərhal anketə yox, əvvəlcə dəftərimə yazmalıyam.

Bir uşaq deyir: “Bir dəstə dərsdən sonra arxamca gəldi. Gözlərimi yumub qaçdım.” Yazıram. Haşiyəyə bir söz: Qəddarlıq? O davam edir: “Məktəbə qədər məni izlədilər, sonra da silahla evə gəldilər.” Yenə yazıram. Qırağa bir qeyd: Ölüm təhdidi? Sonra deyir: “Qapını təpiklə açdılar, kiçik qardaşımı vurdular.” Yenə yazıram. Amma bu dəfə haşiyəyə nə yazacağımı bilmirəm. Doğma şəhər ölümcül təhlükədədirmi? Geri qayıtmaq onun xeyrinədirmi? Ən doğru sözlər hansılardır?

Çox vaxt əlim yazmaqdan çəkinir. Otururam. Sadəcə dinləyirəm. İçimdə bir ümid doğur – bəlkə bu hekayə fərqli bitər. Bəlkə o güllə kiçik qardaşa çatmaz. Amma çatır. Kiçik qardaş ölür. Uşaq isə qaçır. İndi onun hekayəsi mənim tərəfimdən yazılır – sənədləşdirilir. Sonra, yüzlərlə başqa uşaq kimi, onun skanı sistemdə itib gedir, hüquqşünasa yönləndirilir. Kimsə onu tapıb məhkəməyə çıxartmağa qərar verənədək, o uşaq – bir şəkil kimi donmuş, səsindən, adından, nəfəsindən arınmış halda – qaranlıqda gözləyəcək.

Tərcümə: Malik Atilay