ABŞ ın 107 illik SENSASİON Zəngəzur planı: Bakıya verilən təklif Moskvanı qorxuya saldı

Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasında davam edən sülh prosesi çərçivəsində iyulun 10-da Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Əbu-Dabi şəhərində Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan arasında ikitərəfli görüş keçiriləcək.

Görüşün baş tutması gözlənilirdi. Belə ki, öncə “Middle East Eye” nəşri İlham Əliyev və Nikol Paşinyanın iyulun sonunda Dubayda görüşə biləcəyinə dair iddia yayımladı. Son olaraq isə “Hraparak” qəzeti ABŞ-ın Ermənistana sülh müqaviləsi ilə bağlı təzyiq göstərdiyini yazdı.

Xüsusi ilə görüş yerinin Əbu-Dabi seçilməsi yaxşıdır. Məsələ ondadır ki, bu vaxta qədər sülh danışıqları ya Moskvada, ya Brüsseldə, ya da Vaşinqtonda baş tutub. Düzdür, bu danışıqların bəzilərində real nəticələr əldə edilsə də, yekun sülhə nail olunmayıb. O baxımdan həm Ermənistanın, həm də Azərbaycanın razı ola biləcəyi Dubay kimi neytral, təhlükəsiz və mübahisəsiz məkana ehtiyac duyulurdu. Həmçinin Əbu-Dabinin tərəflər üçün heç bir tarixi kompleks və ya imperial ambisiyası yoxdur. Bu da onu “bitirici məkan”a çevirir.

Məsələyə daha spesifik baxdıqda demək olar ki, Azərbaycana görə bu görüşün baş tutması problem deyil. Onsuz da Bakı üçün əsas kritik məsələ artıq həll olunub. Hazırda gündəmdə olan məsələlər Zəngəzur dəhlizi, maneəsiz hərəkətin təmin edilməsi və təbii ki, sülh müqaviləsidir. Bununla belə, Bakını narazı sala biləcək məqamlar da yox deyil.

Məsələn, “Hraparak”ın yaydığı məlumata görə, ABŞ və Qərb bu görüşdə ciddi şəkildə maraqlıdır. Onlar Dubayda sülh sənədinin imzalanmasını istəyirlər. Nəşr həmçinin qeyd edir ki, Tramp administrasiyası Zəngəzur dəhlizinə nəzarətlə bağlı İrəvan və Bakıya təkliflər göndərib. Yəni, dəhlizə ABŞ və ya onların seçdiyi təşkilat vasitəsilə nəzarət etmək variantı gündəmə gəlib.

Əslində ABŞ-ın Zəngəzur ilə maraqlanması ilk dəfə deyil. Belə ki, 1918-1920-ci illərdə Naxçıvan və Zəngəzurun gələcəyi ilə bağlı bir çox müzakirələr aparılırdı. ABŞ o dövrdə beynəlxalq məsələlərdə fəal idi və Naxçıvanın statusu ilə bağlı müəyyən fikirlər irəli sürülmüşdü. Bəzi təkliflərdə Naxçıvanın beynəlxalq mandat altında, yəni xarici ölkələrin nəzarətində olması fikri irəli sürülürdü. Hətta mandatın ABŞ nəzarətinə verilməsi də o müzakirə mövzularından biri idi. İndi Vaşinqton az qala bir əsrdən sonra eyni coğrafiyada mühüm dəhlizə texniki nəzarət təklif edir.

Bu təklifin Bakı tərəfindən qəbul olunub-olunmayacağı hələlik açıq sualdır. Məsələ ondadır ki, dəhliz Azərbaycan üçün sırf texniki məsələ deyil. Bu, hər şeydən öncə ölkənin geoiqtisadi mərkəzə çevrilməsi prosesində sonuncu, kritik həlqədir. Doğrudur, dəhliz açılmasa belə, Bakı “tam regional güc” statusunu itirmir. Buna baxmayaraq, Azərbaycanın konstruktiv mövqe sərgiləyərək prosesin həllinə töhfə verəcək güzəştlər etməyə hazır olduğunu da demək olar. Buradakı digər bir sual həmin güzəştlərin hansı qarşılıqla ediləcəyidir.

10 noyabr Bəyanatında yer alan maddədə Zəngəzur yoluna nəzarətin Rusiyaya verilməsi qeyd olunurdu. Azərbaycan isə bu varianta qarşı idi. O səbəbdən də Bakının gec-tez Rusiyanın iştirak etmədiyi alternativ bir kommunikasiya çərçivəsi qurmağa çalışacağı əvvəlcədən bilinirdi. Hətta Bakı–Moskva gərginliyinin pərdəarxası səbəblərindən birinin də məhz bu məsələ olduğu deyilir.

Bakının indiki istəyini ümumi şəkildə “Kalininqrad modeli” və ya ona bənzər mexanizmlə ifadə etmək olar. Yəni, Azərbaycan nəinki Rusiyanın, heç bir digər gücün dəhliz üzərində birbaşa nəzarətini istəmir. Ona görə də rəsmi Bakı dəhlizə ABŞ-ın nəzarət təklifini qəbul etməyə bilər.

Azərbaycan ABŞ və Qərblə əməkdaşlıq etsə də, bir çox hallarda siyasi mövzularda fikir ayrılığı yaşaması sirr deyil. Xüsusilə də Ermənistanla şərti dövlət sərhədində Avropa İttifaqının (Aİ) müşahidə missiyasının fəaliyyətindən narahat olan Bakının, Zəngəzurda ABŞ şirkəti və ya strukturunun nəzarətini qəbul etməsi inandırıcı görünmür. Digər tərəfdən, Azərbaycan Kremlin narazılığı fonunda bu məsələni əlavə bir gərginlik səbəbinə çevirmək də istəmir. Yekun olaraq danışıqlar yalnız sülh müqaviləsi ətrafında aparıla bilər. Yəni, əgər dəhlizlə bağlı təkliflər Bakının mövqeyinə uyğun olmazsa, bu məsələ diplomatik gedişlər ilə sülh sazişinin imzalanmasından sonrakı müddətə təxirə salına bilər.

Turan Rzayev
Globalinfo.az